१३ जून २०२२
Cricket से जुड़े महत्पूर्ण प्रश्नोत्तर
Q.1. ‘क्रिकेट खेल का जन्मदाता’ किस देश को कहा जाता है?
Ans. इंग्लैंड को
Q.2. क्रिकेट में प्रयुक्त गेंद का वजन कितना होता है?
Ans. 155 ग्राम 168 ग्राम
Q.3. क्रिकेट के गेंद की परिधि कितनी होती है?
Ans. 20.79 सेमी से 22.8 सेमी.
Q.4. क्रिकेट में बल्ले की अधिकतम अनुमत लम्बाई कितनी होती है?
Ans. 38 इंच
Q.5. क्रिकेट में भूमि से स्टम्प की ऊँचाई कितनी होती है?
Ans. 28 इंच
Q.6. क्रिकेट पिच की लम्बाई कितनी होती है?
Ans. 20.12 मीटर
Q.7. वर्षा अथवा कम रोशनी के कारण बाधित क्रिकेट मैच में हार-जीत का निर्णय किस नियम के आधार पर होता है?
Ans. डकवर्थ लुइस नियम के आधार पर
Q.8. भारत द्वितीय बार एकदिवसीय क्रिकेट विश्व कप विजेता किस वर्ष बना?
Ans. 2011 ई. में
Q.9. क्रिकेट खेल का प्रसिद्ध आयोजन स्थल ‘शारजाह’ किस देश में है?
Ans. संयुक्त अरब अमीरात में
Q.10. ‘बीमर’ (Beamer) शब्द का प्रयोग किस खेल में होता है?
Ans. क्रिकेट में
Q.11. ‘सिली प्वाइंट’ शब्द किस खेल में प्रयुक्त होता है?
Ans. क्रिकेट में
Q.12. ‘टू कलर्स’ किसकी आत्कथा है?
Ans. एडम गिलक्रिस्ट
Q.13. ‘शेन वार्न्स सेंचुरी-माई टॉप 100 टेस्ट क्रिकेटर्स’ किसकी लिखी पुस्तक है?
Ans. शेन वार्न
Q.14. डोनाल्ड ब्रैडमेन किस खेल के महान् खिलाड़ी थे?
Ans. क्रिकेट के
Q.15. रोनाल्ड पैरी की किस पुस्तक में ब्रैडमैन की ‘ड्रीम टीम’ का विवरण दिया गया है?
Ans. ब्रैडमैन बेस्ट में
Q.16. मिताली राज किस खेल की प्रसिद्ध खिलाड़ी हैं?
Ans. क्रिकेट की
Q.17. क्रिकेटर मैथ्यू हेडन किस देश की खिलाड़ी हैं?
Ans. आस्ट्रेलिया के
Q.18. क्रिकेट से संबंधित ‘प्रेमदासा स्टेडियम’ कहाँ स्थित है?
Ans. कोलम्बो (श्रीलंका) में
Q.19. ईरानी ट्रॉफी का संबंध किस खेल से है?
Ans. क्रिकेट से
Q.20. ‘प्रूडेंशियल कप’ किस खेल से संबंधित है?
Ans. क्रिकेट से
Q.21. ‘बेन्सन एण्ड हेजेज ट्रॉफी’ किस खेल से संबंधित है?
Ans. क्रिकेट
Q.22. क्रिकेट की सर्वोच्च संस्था इंटरनेशनल क्रिकेट काउंसिल (आईसीसी) का मुख्यालय कहाँ स्थित है?
Ans. दुबई में
Q.23. पॉली उमरीगर किस खेल के प्रसिद्ध खिलाड़ी थे?
Ans. क्रिकेट के
Q.24. क्रिकेट की किस टेस्ट श्रृंखला से एशेज कप संबंधित है?
Ans. आस्ट्रेलिया-इंग्लैंड टेस्ट श्रृंखला
Q.25. एकदिवसीय अन्तर्राष्ट्रीय क्रिकेट में दोहरा शतक बनाने वाला प्रथम क्रिकेटर कौन हैं?
Ans. सचिन तेंदुलकर
Q.26. विजय हजारे ट्राफी का संबंध किस खेल से है?
Ans. क्रिकेट से
Q.27. कोलिन काउड्रे किस देश के प्रसिद्ध क्रिकेट खिलाड़ी थे?
Ans. इंग्लैड
Q.28. भारत के प्रथम टेस्ट क्रिकेट कप्तान कौन थे?
Ans. सी. के. नायडू
Q.29. भारत की पहली महिला अम्पायर कौन थी?
Ans. अंजलि राय
Q.30. भारतीय क्रिकेट के प्रथम टेस्ट सेन्चुरियन कौन थे?
Ans. लाला अमरनाथ
Q.31. किस प्रथम भारतीय खिलाड़ी ने टेस्ट क्रिकेट में तिहरा शतक बनाया?
Ans. वीरेन्द्र सहवाग ने
Q.32. ‘ग्रेट डिलेयर’ उपनाम से कौन क्रिकेट अम्पायर चर्चित है?
Ans. डिकी बर्ड
Q.33. सौरव गांगुली : द महाराजा ऑफ क्रिकेट’ के लेखक कौन है?
Ans. देवाशीष दत्ता
Q.34. टेस्ट क्रिकेट में अब तक किसी भी विकेट के लिए सर्वाधिक रनों (576) की साझेदारी किस-किस के बीच हुई है?
Ans. सनत जयसूर्या तथा रोशन महानामा के मध्य (श्रीलंका)
Q.35. वानखेड़े स्टेडियम (मुंबई) किस खेल का प्रसिद्ध मैदान है?
Ans. क्रिकेट
Q.36. क्रिकेट के आधुनिक संस्करण ‘सुपरमैक्स क्रिकेट’ में दोनों टीमों की 10 ओवर की एक-एक पारी के लिए कितना समय निर्धारित है?
Ans. 45 मिनट
Q.37. रिचर्ड हेडली किस देश के प्रसिद्ध क्रिकेट खिलाड़ी थे?
Ans. न्यूजीलैंड
Q.38. किस पत्रिका को ‘क्रिकेट का बाइबिल’ कहा जाता है?
Ans. विजडन
Q.39. कौन-सा पुरस्कार ‘क्रिकेट का ऑस्कर’ कहलाता है?
Ans. आई.सी.सी. पुरस्कार
Q.40. भारत विश्व कप क्रिकेट का चैंपियन प्रथम बार किस वर्ष बना?
Ans. 1983 ई. में
प्रमुख संस्था आणि त्यांचे मुख्यालय
1). GATT चे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा (1947)
२). G-8 देशांची स्थापना कधी झाली?
उत्तर - 1975
३). UNCTAD चे मख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा (1964)
4). आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - वॉशिंग्टन (1945)
५). फूड अँड क्रिएशन ऑर्गनायझेशन (FAO) कुठे आहे?
उत्तर - रोम (1945)
६). जागतिक आरोग्य संघटनेचे (WHO) मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा 1948
७) रेडक्रॉसचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा (1863)
8). जागतिक बँकेचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - वॉशिंग्टन (1945)
9). G-15 देशांचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा (1989)
10). जागतिक व्यापार संघटनेचे (WTO) मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - जिनिव्हा (1995)
11). नाटो देशांची मुख्यालये कोठे आहेत?
उत्तर - ब्रुसेल्स (1949)
१२). सार्क देशांचे मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - काठमांडू (1985)
13). आशियाई विकास बँकेचे (ADB) मुख्यालय कोठे आहे?
उत्तर - मनिला (1966)
14). आंतरराष्ट्रीय न्यायालय कोठे आहे?
उत्तर - द हेग (1946)
१५). इंटरपोल कुठे आहे?
उत्तर - पॅरिस (1923)
महाराष्ट्रातील डोंगर रांगा
📚 सपर्धा परीक्षेचा अभ्यास करताना महाराष्ट्राचा भूगोल अभ्यासणे अगत्याचे ठरते. आज महाराष्ट्रातील प्रमुख डोंगर आणि त्यांचा जिल्हा यांविषयी माहिती घेऊयात.
👉 डोंगराचे नाव : जिल्हा
▪️ सातमाळा : नाशिक
▪️ वणी : नाशिक
▪️ निर्मल : नांदेड
▪️ चिकोडी : कोल्हापूर
▪️ पन्हाळा : कोल्हापूर
▪️ चांदूरगड : चंद्रपूर
▪️ मांधरादेव : सातारा
▪️ महादेव : सातारा
▪️ मालिकार्जुन : सांगली
▪️ अजिंठा: औरंगाबाद
▪️ कळसूबाई : अहमदनगर
▪️ भामरागड : गडचिरोली
▪️ गाविलगड : बुलढाणा, अकोला
▪️ बालाघाट : बीड
▪️ तोरणमाळ : नंदुरबार
जाणून घेऊया महत्त्वपूर्ण सामान्य माहिती.
💐 ' सायकल ' चा शोध कोणी लावला ?
🎈मकमिलन.
💐 ' क्ष - किरण ' ट्यूब कोणी शोधून काढली ?
🎈रटिनजन.
💐 हरदयाची स्पंदने मोजण्यासाठी वापरत असलेल्या ' स्टेथोस्कोप ' चा शोध कोणी लावला ?
🎈लायनेक.
💐 शन्याचा शोध कोणत्या देशात लागला ?
🎈भारत.
💐 बोनसायची मूळ कल्पना कोणत्या देशातील आहे ?
🎈चीन.
💐 जगात न्यूट्राॅन बाॅम्ब सर्वप्रथम कोणत्या देशाने बनविला ?
🎈अमेरिका.
💐 हायड्रोजन बाॅम्बचा जनक कोण ?
🎈एडवर्ड टेलर.
💐 अणुबाॅम्बचा शोध कोणी लावला ?
🎈ऑटो हाॅन.
💐 अघासाठी लिपी कोणी शोधून काढली ?
🎈लईस ब्रेल.
💐 परकाशाचा वेग प्रथम कोणी मोजला ?
🎈रोमर.
💐 पहिल्या टेस्टट्यूब बेबीचे नाव काय ?
🎈इदिरा.
💐 ' डाॅली ' हे कशाचे नाव आहे ?
🎈शळीचे क्लोन.
💐 जिभेच्या पाठीमागील भागात कोणती चव समजते ?
🎈कडू.
💐 मानवी शरीरातील सर्वांत मोठी ग्रंथी कोणती ?
🎈यकृत.
💐 वयाच्या १४ व्या वर्षापर्यंत लहान होत जाणारी ग्रंथी कोणती ?
🎈कठस्थ ग्रंथी.
💐 सम्राट अशोकाच्या राजधानीचे नाव काय होते ?
🎈पाटलीपुत्र.
💐 जागतिक कामगार दिन केव्हा असतो ?
🎈१ मे.
💐 जगातील सर्वांत मोठा महासागर कोणता ?
🎈पसिफिक महासागर.
💐 खान अब्दुल गफारखान यांनी कोणती संघटना स्थापन केली ?
🎈खदा-ई-खिदमदगार.
💐 छत्रपती शिवाजी महाराजांचा राज्यभिषेक कोणत्या गडावर झाला ?
🎈रायगड.
💐 'जल्लीकडू महोत्सव' कुठे साजरा केला जातो ?
🎈तामिळनाडू.
💐 रडिओचा शोध कोणी लावला ?
🎈जी. मार्कोनी.
💐 'वाघा बाॅर्डर' कोणत्या राज्यात आहे ?
🎈पजाब.
💐 शतीला पूरक ठरणारा महत्त्वाचा व्यवसाय कोणता ?
🎈दग्ध व्यवसाय.
💐 अतराळ संशोधन करणारी अमेरिकेची संस्था कोणती ?
🎈नासा.
महत्त्वाचे चालू घडामोडी प्रश्न
प्र. 1. अलीकडेच पहिला लता दीनानाथ मंगेशकर पुरस्कार कोणाला दिला जाईल?
उत्तर – PM नरेंद्र मोदी
प्रश्न 2. जागतिक आवाज दिन नुकताच कधी साजरा करण्यात आला?
उत्तर – १६ एप्रिल २०२२
प्र. 3. पोयला बैशाख हा नवीन वर्षाचा सण अलीकडे कोठे साजरा करण्यात आला?
उत्तर – बांगलादेश
प्र. 4. अलीकडेच कोणत्या राज्याने 71 वी वरिष्ठ राष्ट्रीय बास्केटबॉल स्पर्धा जिंकली आहे?
उत्तर - तमिळनाडू
प्रश्न 5. हुनर हाटची 40 वी आवृत्ती अलीकडे कोठे सुरू झाली आहे?
उत्तर – मुंबई
प्रश्न 6. अलीकडेच प्रभात पटनायक यांना कोणत्या पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे?
उत्तर – माल्कम आदिसेशिया पुरस्कार २०२२
प्र. 7. अलीकडेच जेथे पंतप्रधान श्री नरेंद्र मोदी यांनी हनुमानजींच्या 108 फूट उंच पुतळ्याचे अनावरण केले आहे.
उत्तर –गुजरात
प्र. 8. अलीकडेच चर्चेत असलेली नेपच्यून क्षेपणास्त्र प्रणाली कोणत्या देशाशी संबंधित आहे?
उत्तर – युक्रेन
प्र. 9. अलीकडे कोणत्या देशाने आयर्न बीम लेझर क्षेपणास्त्राची यशस्वी चाचणी केली आहे?
उत्तर – इस्राईल
प्र. 10. अलीकडेच कोणत्या राज्य सरकारने 14 एप्रिल हा समता दिवस म्हणून साजरा करण्याची घोषणा केली आहे?
उत्तर - तमिळनाडू
प्र. ११. अलीकडेच कोणत्या राज्य/केंद्रशासित प्रदेशाच्या लेफ्टनंट गव्हर्नरने बीच फेस्टिव्हल २०२२ चे उद्घाटन केले?
उत्तर – पाँडिचेरी
प्रश्न 12. अलीकडेच कोणत्या देशांपैकी तीन अवकाशयत्री अवकाशातून म्हणजेच अवकाशातून १८३ दिवसांनी परतले आहेत?
उत्तर – चीन
प्र. 13. अलीकडेच इंडिया एज्युकेशन समिट 2022 चे अध्यक्षपद कोणी भूषवले आहे?
उत्तर – धर्मेंद्र प्रधान
सामान्य ज्ञान प्रश्न उत्तरे
121) मानवाच्या एकूण आयुष्यामध्ये एकूण किती दात येतात ?
उत्तर : 52
122) मानवी शरीराराचे सर्वसामान्य तापमान किती सेल्सिअस असते?
उत्तर : 37° सेल्सियस
123) कावीळ हा आजार शरीरातील कोणत्या अवयवावर परिणाम करतो ?
उत्तर : यकृत
124) मानवी शरीरात जंत कोठे आढळतात?
उत्तर : लहान आतड्यात
125) रक्तदान वर्षातून किती वेळा करता येते?
उत्तर : चार वेळा
126) पोलिओ रोगामुळे शरीराच्या कोणत्या भागास इजा होते ?
उत्तर : मज्जासंस्था
127) चिकनगुनिया या भयानक रोगाची साथ पसरविणारा डास कोणता?
उत्तर : एडिस इजिप्ती
128) महाबळेश्वरचा माथा समुद्र सपाटीपासून किती उंचीवर आहे?
उत्तर : 1438 मी.
129) महाराष्ट्रात ‘कऱ्हांडला वाघ अभयारण्य’ कोणत्या जिल्ह्यात आहे?
उत्तर : नागपूर
130) भगवान बुद्ध यांना ज्ञानाची प्राप्ती कोठे झाली होती?
उत्तर : बोधगया
गोष्ट युक्रेनच्या निर्मितीची…
✳️ १८१७ साली रशियाचे तत्कालीन नेतृत्व लेनिन यांनी सर्वहारा क्रांती करून राजेशाही व्यवस्था संपुष्टात आणली. त्यांनी रशियात कम्युनिस्ट शासन (साम्यवादी) व्यवस्था स्थापन केली. साधारणत: दोन वर्षानंतर बरेच छाेटे-मोठे देश संयुक्त सोव्हिएत संघात (युएसएसआर) सहभागी झाले. यामध्ये युक्रेनही होता. १९९१ मध्ये संयुक्त सोव्हिएत संघाचे १५ देशांत विभाजन झाले आणि त्याचे नाव ‘रशिया’ झाले. या १५ देशांमध्ये युक्रेनदेखील होता.
🔆 यक्रेनच्या खास गोष्टी कोणत्या?
१) ‘ब्रेड बास्केट ऑफ युरोप’ किंवा ‘युरोपातील धान्याचे कोठार’ या नावाने युक्रेन जगात ओळखला जातो.
२) साधारणत: सहा लाख चौ. कि. मी क्षेत्रफळ असलेला युक्रेन हा युरोपमधील दुसरा मोठा (रशिया हा जगातील आणि युरोपमधीलही सर्वात मोठा देश आहे) देश आहे. तर जगातील ४६ वा मोठा देश आहे.
3) युक्रेनला जवळपास २, ७८२ किमी लांबीचा समुद्रकिनारा लाभला असून ‘द्रीपर’ नावाची नदी तिथे प्रमुख नदी म्हणून ओळखली जाते.
४) चार कोटींच्या आसपास लोकसंख्या असलेल्या या देशात १०० महिलांमागे ८६.३ टक्के पुरूष आहेत. तर ३० टक्के लोकसंख्या ग्रामीण भागात राहते.
५) युक्रेनची राजधानी कीव असून हे शहर तेथील सर्वात मोठे शहर आहे.
६) युक्रेनियन ही भाषा अधिकृत आहे. तर युक्रेनमध्ये पोलिश, यिडीश, रशियन हंगेरियाई या भाषाही बोलल्या जातात.
७) युक्रेनच्या भौगालिक सीमा पाहता, पश्चिमेस पोलंड, स्लोव्हाकिया आणि हंगेरी, पूर्व आणि वायव्येस रशिया, उत्तरेस बेलारूस, नैर्ऋत्येस रोमानिया या देशांच्या सीमा आहेत.
८) युक्रेनचे अधिकृत चलन युक्रेनियन रिउनिया (Ukrainian Hryvnia) हे आहे.
९) २४ ऑगस्ट १९९१ रोजी सोव्हिएत संघाचे विघटन झाल्यानंतर युक्रेन स्वतंत्र झाला.
१०) युक्रेनचा ध्वज निळा आणि पिवळा या दोन रंगांचा आहे.
११) आपण सर्वाधिक साक्षर देश पाहिले तर लक्षात येईल की, युक्रेन हा या यादीत चौथ्या क्रमांकावर आहे. साक्षरता दर ९९.८ टक्के असा आहे.
१२) शेतीच्या बाबतीत विचार केला तर, युक्रेन हा जगातील तिसर्या क्रमांकाचा देश आहे.
१३) जगातील सर्वात सुंदर मुलींचा देश म्हणूनही युक्रेनची ओळख आहे.
१४) हे ऐकून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल की, जगातील सर्वात मोठे जहाज युक्रेनची राजधानी कीव येथे तयार केले होते. याचं नाव ‘The Antonov An-225 Mriya’ होतं आणि वजन ६, ४०, ००० किलोग्रॅम होते.
१५) युक्रेनमध्ये सर्वाधिक लोकसंख्या ख्रिश्चन समुदायाची पाहायला मिळते.
१६) सध्याचे युक्रेनचे राष्ट्रपती वोलोदिमिर जेलेन्सकी (Volodymyr Zelenskyy ) हे आहेत.
महत्त्वाचे मुद्दे
➡️ जगात क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारताचा सातवा क्रमांक लागतो.
➡️ भारताने जगाच्या एकूण क्षेत्रापैकी 2.42 टक्के क्षेत्र व्यापलेले आहे.
➡️ भारताचे स्थान आशिया खंडात दक्षिणेस आहे,
दक्षिण आशिया खंडात भारत हा देश उत्तर गोलार्धात येतो.
➡️ कषेत्रफळ व लोकसंख्येच्या बाबतीत व्हॅटिकन सिटी हा देश जगात सर्वात लहान आहे.
➡️ इदिरा पॉइंट हा भारताचे सर्वात दक्षिणेकडील टोक आहे.
➡️ पाल्कची सामुद्रधुनी व मन्नारचे आखात यामुळे श्रीलंका हे बेट भारतीय भूमीपासून वेगळे झाले आहे.
➡️ जगात सर्वात जास्त भूकंप आणि जपान या देशांमध्ये होतात, तर भारतामध्ये सर्वात जास्त भूकंप आसाम राज्यात होतात.
➡️ भारतातील एकमेव जिवंत ज्वालामुखी अंदमान बेटें वरील बॅरन बेट येथे आहे.
➡️ भारताची दक्षिण उत्तर लांबी 3214 किलो मीटर एवढी आहे तर पूर्व पश्चिम लांबी 2933 किलो मीटर एवढी आहे.
➡️ भारतातील 8 राज्यांतून कर्कवृत्त जाते ⬅️
🌺 टरिक्स - मित्र माझा राघू छाप
मि - मिझोराम
त्र - त्रिपुरा
म - मध्य प्रदेश
झा - झारखंड
रा - राजस्थान
गु - गुजरात
छा - छत्तीसगड
प - पश्चिम बंगाल
हे नक्की वाचा :- परीक्षेसाठी महत्वाचे
◆ ग्रामपंचायतीचा प्रशासकीय प्रमुख - ग्रामसेवक
◆ ग्रामपंचायतीचा वास्तव कार्यकारी प्रमुख - सरपंच
◆ ग्रामपंचायतीचा सचिव - ग्रामसेवक
◆ ग्रामसभेचे अध्यक्षस्थान - सरपंच
◆ सरपंचाच्या अनुपस्थित - उपसरपंच
◆ पंचायत समितीच्या प्रशासकीय प्रमुख - गटविकास अधिकारी
◆ पंचायत समितीचा वास्तव कार्यकारी प्रमुख - सभापती
◆ पंचायत समितीचे सचिव - गटविकास अधिकारी
◆ पंचायत समितीच्या स्थायी समितीचा पदसिद्ध सचिव - BDO
◆ सरपंच समितीचे पदसिद्ध अध्यक्ष - पं. समितीचे उपसभापती
◆ सरपंच समितीचे पदसिद्ध सचिव - विस्तार अधिकारी
◆ जिल्हा परिषदेचे प्रशासकीय प्रमुख - CEO
◆ जिल्हा परिषदेचे वास्तू कार्यकारी प्रमुख - जि. प. अध्यक्ष
◆ जिल्हा परिषदेचे पदसिद्ध सचिव - Dy. CEO
◆ जि. प. स्थायी समिती पदसिद्ध अध्यक्ष - जि. प. अध्यक्ष
◆ जि. प. स्थायी समिती पदसिद्ध सचिव - Dy. CEO
◆ जिल्हा आमसभेचे अध्यक्ष - पालकमंत्री
◆ जिल्हा आमसभेचे सचिव - जिल्हाधिकारी
◆ जिल्हा नियोजन व विकास मंडळाचे अध्यक्ष - पालकमंत्री
◆ जिल्हा नियोजन व विकास मंडळाचे सचिव - जिल्हाधिकारी
◆ नगरपालिकेचा प्रशासकीय प्रमुख - मुख्याधिकारी
◆ नगरपालिकेचा वास्तव कार्यकारी प्रमुख - नगराध्यक्ष
◆ नगरपालिकेचा पदसिद्ध सचिव - मुख्याधिकारी
◆ महानगरपालिकेचा प्रशासकीय प्रमुख - आयुक्त
◆ महानगरपालिकेचा वास्तव कार्यकारी प्रमुख - महापौर
◆ महानगरपालिकेचा सचिव - आयुक्त
वाचा महत्त्वाचे प्रश्न उत्तरे
🅾️ भारताचे एकूण क्षेत्रफळ किती ?
👉 32,87,263 चौ.कि.मी.
🅾️ भारताची लांबी (दक्षिण-उत्तर) किती ?
👉 3,214 कि.मी.
🅾️ भारताची रुंदी (पूर्व-पश्चिम) किती ?
👉 2,933 कि.मी.
🅾️ भारताचे जंगल व्याप्त क्षेत्राचे एकूण भू भागाशी प्रमाण किती टक्के ?
👉 23%
🅾️ भारताच्या भू-सीमेची एकूण लांबी ?
👉 15,200 कि.मी.
🅾️ भारताला स्पर्श करणारे एकूण देश किती ?
👉 सात
🅾️ भारताची लोकसंख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती आहे ?
👉 121,01,93,422
🅾️ भारताची पुरुष संख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती आहे ?
👉 62,37,24,248
🅾️ भारताची स्त्री संख्या सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती आहे ?
👉 58,64,69,174
🅾️ भारताचा साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती टक्के ?
👉 74.04%
🅾️ परुष साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती टक्के ?
👉 82.14%
🅾️ महिला साक्षरता दर सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती टक्के ?
👉 64.46%
🅾️ भारताची घनता सन 2011 च्या जनगणनेनुसार किती आहे ?
👉 382 प्रति चौ.किमी.
🅾️ भारतास एकूण किती Km लांबीचा समुद्रकिनारा लाभलेला आहे ?
👉 7,517 कि.मी.
🅾️ भारतात एकूण घटक राज्ये आहेत ?
👉 28
१२ जून २०२२
UPSC च्या तयारीसाठी ३०० विद्यार्थांना प्रशिक्षण
'बार्टी'मार्फत विशेष चाचणी परीक्षा घेऊन 'यूपीएससी' परीक्षेची पूर्वतयारी करणाऱ्या ३०० विद्यार्थ्यांना या प्रशिक्षणासाठी निवडले जाणार आहे. दिल्ली येथील प्रशिक्षण संस्थेस 'बार्टी'द्वारे संपूर्ण प्रशिक्षण शुल्क देण्यात येते; तसेच विद्यार्थ्यांना उपस्थितीनुसार विद्यावेतन दरमहा दोन हजार रुपये दिले जाते
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संशोधन व प्रशिक्षण संस्थेमार्फत (BARTI) केंद्रीय लोकसेवा आयोगाच्या (UPSC) पूर्वतयारीसाठी दिल्लीत अनुसूचित जातीतील २०० विद्यार्थ्यांना मोफत विशेष प्रशिक्षण देण्यात येते. यंदा विद्यार्थी संख्येत १०० ने वाढ करण्यात आली असून, आता २०२२-२३ या वर्षापासून ३०० विद्यार्थ्यांना हे प्रशिक्षण देण्यात येणार आहे.
'बार्टी'मार्फत विशेष चाचणी परीक्षा घेऊन 'यूपीएससी' परीक्षेची पूर्वतयारी करणाऱ्या ३०० विद्यार्थ्यांना या प्रशिक्षणासाठी निवडले जाणार आहे. दिल्ली येथील प्रशिक्षण संस्थेस 'बार्टी'द्वारे संपूर्ण प्रशिक्षण शुल्क देण्यात येते; तसेच विद्यार्थ्यांना उपस्थितीनुसार विद्यावेतन दरमहा दोन हजार रुपये दिले जाते. याशिवाय पहिल्या महिन्यातील आर्थिक साह्य तीन हजार रुपये आणि सुरुवातीच्या दिल्ली येथील प्रवासाकरिता पाच हजार रुपये व प्रशिक्षण संपल्यानंतर परतीच्या प्रवासासाठी पाच हजार रुपये प्रवास भत्ता विद्यार्थ्यांना देण्यात येणार आहे.
गेल्या दोन वर्षांत टाळेबंदीच्या काळातही उमेदवारांना ऑनलाइन पद्धतीने प्रशिक्षण देण्यात आले. ऑनलाइन प्रशिक्षण पद्धतीला आत्मसात करून 'बार्टी'मार्फत निवड झालेल्या विद्यार्थ्यांनी उत्तुंग यश संपादित केले होते. 'बार्टी'चे २०२०मध्ये नऊ; तर २०२१मध्ये सात उमेदवार 'यूपीएससी' परीक्षेच्या निकालात उत्तीर्ण झाले आहेत. प्रशिक्षणाचा लाभ घेण्यासाठी अनुसूचित जातीतील इच्छुक उमेदवारांनी अधिक माहितीसाठी https://barti.in या वेबसाइटलाला भेट देण्याचे आवाहन 'बार्टी'चे महासंचालक धम्मज्योती गजभिये यांनी केले आहे.
११ जून २०२२
राज्यसभाची पार्श्वभूमी
राज्यसभाची पार्श्वभूमी (Rajya Sabha Background in Marathi)-
संसद, जी कोणत्याही लोकप्रिय लोकशाहीत सामाजिक आणि नागरी महत्त्व असलेल्या मुद्द्यांवर चर्चा करण्याचे व्यासपीठ आहे, ही कोणत्याही प्रतिनिधि लोकशाहीतील ‘लोकशाही’ मूल्यांची पायाभरणी आहे.
जरी संसदेच्या संकल्पनेची उत्पत्ती युरोपीय राष्ट्रा मध्ये मध्ययुगीन काळा पासून झाली असली, तरी भारतात लोकशाहीच्या स्थापने पासून “लोकशाही” हा भारतीय लोकशाही संरचनेचा एक अपरिहार्य भाग बनला आहे.
भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील दिग्गज, कायदे तज्ज्ञ आणि संविधान सभेचे इतर सदस्य, इतर राष्ट्र-राज्यांच्या राज्य घटनेच्या विस्तृत आणि सखोल अभ्यासा नंतर सरकारच्या ‘लोकशाही संसदीय पद्धतीला’ मान्यता देण्याच्या निष्कर्षा पर्यंत पोहोचले.
1952 च्या पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकी नंतर संसदेची दोन्ही सभागृहे अस्तित्वात आली.
आपण हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे की राज्यघटना स्वीकारल्या नंतर आणि सार्वत्रिक निवडणुका पर्यंत, म्हणजे 1950 ते 1952 दरम्यान, संविधान सभा स्वतःच तात्पुरती विधान मंडळ म्हणून काम करत होती.
राज्यसभा (The Rajya Sabha in Marathi)
राज्यसभा हे भारतीय संसदेचे “उच्च सभागृह (Upper House)” आहे. राज्यसभा हे कायम स्वरूपी सभागृह आहे. कारण राज्यसभा हे कधीही विसर्जित होऊ शकत नाही. याचे कारण असे की राज्यसभेवर निवडून आलेला प्रत्येक सदस्य 6 वर्षांच्या कार्यकाळासाठी काम करतो आणि एक-तृतीयांश सदस्य द्वि-वार्षिक निवृत्त होतात, तर इतर सदस्य त्यांचा कार्यकाळ चालू ठेवतात. हे वेगवेगळ्या बॅचमधील निवडणुकी सारखे आहे.
निवृत्त सभासदांची फेर निवडणूक होते. या सभागृहात 250 सदस्य आहेत त्यापैकी 238 सदस्य एकाच हस्तांतरणीय मताने निवडले जातात. राष्ट्रपती 12 सदस्य “राज्यसभेत” नामनिर्देशित करतात.
भारतीय राज्यघटनेच्या कलम 84 मध्ये राज्यसभेचे सदस्य होण्यासाठी पात्रतेची तरतूद आहे, म्हणजे एखाद्या व्यक्ती कडे भारताचे राष्ट्रीयत्व असणे आवश्यक आहे, कोणतेही लाभाचे पद धारण केलेले नाही आणि वयाची 30 वर्षे पूर्ण केलेली असणे आवश्यक आहे. (या टॉपिक वर आपण पुढे सविस्तर चर्चा करू)
राज्यसभाचे सभापती आणि उपसभापती (Chairperson & Deputy Chairperson of Rajya Sabha in Marathi)
राज्यसभेत, भारताचे उपराष्ट्रपती तिच्या सत्रांचे अध्यक्ष स्थान करतात आणि सभागृहाचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात.
तथापि, त्याच्या दैनंदिन कामकाजाची काळजी घेण्यासाठी आणि अध्यक्षांच्या, म्हणजे उप-राष्ट्रपतींच्या अनुपस्थितीत सत्रांचे अध्यक्ष पद घेण्यासाठी, स्वतः सभागृहाच्या सदस्याची राज्यसभेद्वारे उपसभापती म्हणून निवड केली जाते. .
राज्यसभाचे इतर देशांमध्ये स्थान
राज्यसभा किंवा सर्वोच्च सभागृहा सारखे काही तिथेही अस्तित्वात असल्यास इतर लोकशाही प्रणालींचा शोध घेणे हे एक मनोरंजक कार्य असेल.
युरोपियन युनियन (EU) मधील बहुतेक राष्ट्र-राज्यांमध्ये राज्यांची परिषद आहे. आणि त्यांची जवळ-जवळ सर्व कार्ये सरकारच्या अध्यक्षांना सल्लागार किंवा सल्लागार संस्था म्हणून करतात.
उदाहरणार्थ, बेल्जियम ‘कौन्सिल ऑफ स्टेट्स’ ही एक न्यायिक आणि सल्लागार संस्था आहे, जी एक्झिक्युटिव्हला मसुदा बिलांच्या बाबतीत कायदेशीर सल्लागारांना मदत करते.
चीन मध्ये असताना, ‘चीनी राज्य परिषद’ ही देशाची सर्वोच्च प्रशासकीय संस्था आहे.
अमेरिकेत, राज्यसभेच्या कार्या सारखी कोणतीही संस्था नाही. तथापि, त्याचे द्विसदनी विधानमंडळ आहे आणि त्यात प्रतिनिधीगृह आणि सिनेट यांचा समावेश आहे. विशेष म्हणजे, प्रत्येक प्रशासकीय युनिटसाठी सिनेटर्सची संख्या निश्चित आहे, म्हणजे 2.
आता आपण राज्यसभेची उपयुक्तता आणि दुसऱ्या सभागृहाची गरज यावर चर्चा करू.
राज्यसभेची उपयुक्तता (The utility of the Rajya Sabha in Marathi)
संसदेतील दुस-या सभागृहाची उपयुक्तता आणि गरज या बाबत, संविधान बनवताना ‘संविधान सभेत’ व्यापक चर्चा झाली.
शेवटी, विधि मंडळाची ‘द्विसदनी प्रणाली ‘ स्वीकारण्याचे मान्य करण्यात आले आणि अशा प्रकारे राज्यसभेची निवडणूक वेगळी पद्धत आणि संपूर्ण पणे भिन्न रचना असलेले दुसरे सभागृह म्हणून स्थापना करण्यात आली.
या काल्पनिक स्थिती वरून राज्यसभेची उपयुक्तता समजू शकते. समजा, सार्वत्रिक निवडणुकां नंतर, एका राजकीय पक्षाला कनिष्ठ सभागृहात प्रचंड बहुमत मिळाले.
आता हे बहुमत असल्याने ते कोणतेही विधेयक किंवा कायद्याचे तुकडे पास करू शकतात, जरी ते लोकांसाठी आणि लोकशाहीसाठी फलदायी नसले तरी तपासाची व्यवस्था नसेल.
तर, हे दुसरे घर ‘सेफ्टी व्हॉल्व्ह ‘ आणि खालच्या घराच्या सर्व कार्यांची तपासणी करण्याची प्रणाली म्हणून काम करते.
राज्यसभेशी संबंधित घटनात्मक तरतुदी (Constitutional Provisions relating to Rajya Sabha in Marathi)
1. रचना / शक्ती (Composition/Strength)-
घटनेच्या अनुच्छेद 80 मध्ये राज्यसभेचे कमाल संख्याबळ 250 असे दिले आहे, त्यापैकी 12 सदस्य राष्ट्रपतींनी नामनिर्देशित केले आहेत आणि 238 राज्यांचे आणि दोन केंद्र शासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी आहेत.
राज्यसभेचे सध्याचे संख्याबळ 245 आहे, त्यापैकी 233 दिल्ली आणि पुद्दुचेरी या राज्यांचे आणि केंद्र शासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी आहेत आणि 12 राष्ट्रपतींनी नामनिर्देशित केले आहेत.
राष्ट्रपतींनी नामनिर्देशित केलेले सदस्य म्हणजे साहित्य, विज्ञान, कला आणि समाज सेवा यासारख्या विषयांचे विशेष ज्ञान किंवा व्यावहारिक अनुभव असलेल्या व्यक्ती.
2. जागा वाटप (Allocation of Seats)-
राज्यसभेतील राज्ये आणि केंद्र शासित प्रदेशांना जागा वाटपाची तरतूद संविधानाच्या चौथ्या अनुसूचीमध्ये आहे.
प्रत्येक राज्याच्या लोकसंख्येच्या आधारावर जागांचे वाटप केले जाते.
राज्यांची पुनर्रचना आणि नवीन राज्यांच्या निर्मितीच्या परिणामी, 1952 पासून राज्य आणि केंद्र शासित प्रदेशांना दिलेल्या राज्यसभेतील निवडून आलेल्या जागांची संख्या वेळोवेळी बदलत गेली.
राज्यसभेत निवडून येण्यासाठी पात्रता (Eligibility to be elected to Rajya Sabha in Marathi)
पात्रता –
संविधानाच्या कलम 84 मध्ये संसद सदस्यत्वाची पात्रता नमूद केली आहे. राज्यसभेच्या सदस्यत्वासाठी पात्र ठरणाऱ्या व्यक्ती कडे खालील पात्रता असणे आवश्यक आहे-
तो किंवा ती भारताचा नागरिक असणे आवश्यक आहे आणि निवडणूक आयोगाने त्या वतीने अधिकृत केलेल्या एखाद्या व्यक्ती समोर शपथ किंवा प्रतिज्ञापत्र तयार करणे आणि घटनेच्या तिसर्या अनुसूचीमध्ये नमूद केलेल्या फॉर्मनुसार त्याचे सदस्यत्व घेणे आवश्यक आहे;
त्याचे किंवा तिचे वय 30 वर्षांपेक्षा कमी नसावे;
संसदेने बनवलेल्या कोणत्याही कायद्याने किंवा त्या निमित्ताने विहित केलेली अशी इतर पात्रता त्याच्या कडे असणे आवश्यक आहे.
अपात्रता –
घटनेच्या कलम 102 मध्ये असे नमूद केले आहे की एखादी व्यक्ती संसदेच्या कोणत्याही सभागृहाचा सदस्य म्हणून निवडल्याबद्दल आणि असण्यासाठी अपात्र ठरविली जाईल –
जर त्याच्याकडे किंवा तिच्या कडे भारत सरकार किंवा कोणत्याही राज्य सरकारच्या अंतर्गत लाभाचे कोणतेही पद असेल तर, संसदेने कायद्या द्वारे घोषित केलेल्या कार्यालया व्यतिरिक्त, त्याच्या धारकास अपात्र ठरवू नये;
जर तो किंवा ती अस्वस्थ मनाचा असेल आणि सक्षम न्यायालयाने असे घोषित केले असेल;
जर तो किंवा ति ला दिवाळखोरीतून सोडण्यात आले असेल;
जर तो किंवा ती भारताचा नागरिक नसेल, किंवा त्याने स्वेच्छेने परदेशी राज्याचे नागरिकत्व प्राप्त केले असेल, किंवा परदेशी राज्याशी निष्ठा किंवा पालन केल्याची कोणतीही पावती असेल;
जर तो किंवा ती संसदेने बनवलेल्या कोणत्याही कायद्याद्वारे किंवा अंतर्गत अपात्र ठरली असेल.
स्पष्टीकरण – या कलमाच्या उद्देशाने एखादी व्यक्ती भारत सरकारच्या किंवा कोणत्याही राज्याच्या सरकारच्या अंतर्गत लाभाचे कोणतेही पद धारण केल्याचे केवळ कारणास्तव ती केंद्र किंवा अशा राज्यांसाठी मंत्री आहे असे मानले जाणार नाही.
राज्यसभेची निवडणूक/नामांकन प्रक्रिया (Rajya Sabha Election / Nomination Process in Marathi)
इलेक्टोरल कॉलेजियम (Electoral Collegium):
राज्यसभेतील राज्ये आणि केंद्र शासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी ‘अप्रत्यक्ष निवडणुकीच्या पद्धतीने ‘ निवडले जातात.
प्रत्येक राज्याचे आणि दोन केंद्र शासित प्रदेशांचे प्रतिनिधी त्या राज्याच्या विधान सभेच्या निवडून आलेल्या सदस्यांद्वारे आणि त्या केंद्र शासित प्रदेशासाठी इलेक्टोरल कॉलेजीयमच्या सदस्यांद्वारे, यथास्थिती, प्रमाणिक प्रतिनिधित्वाच्या पद्धतीनुसार निवडले जातात. याला एकल हस्तांतरणीय मताचे साधन असे हि म्हणतात.
दिल्लीच्या राष्ट्रीय राजधानी प्रदेशाच्या इलेक्टोरल कॉलेजीयम मध्ये दिल्लीच्या विधानसभेचे निवडून आलेले सदस्य असतात आणि पुद्दुचेरीसाठी पुद्दुचेरी विधानसभेचे निवडून आलेले सदस्य असतात.
द्विवार्षिक/पोटनिवडणूक (Biennial/Bye-election):
राज्यसभा हे स्थायी सभागृह आहे आणि ते विसर्जित करण्याच्या अधीन नाही. तथापि, राज्यसभेचे एक-तृतीयांश सदस्य दर दुसऱ्या वर्षा नंतर निवृत्त होतात. पूर्ण कालावधीसाठी निवडून आलेला सदस्य सहा वर्षांच्या कालावधीसाठी कार्य करतो.
एखाद्या सदस्याच्या पदाचा कार्यकाळ संपल्या नंतर त्याच्या निवृत्ती शिवाय उद्भवलेली रिक्त जागा भरण्यासाठी होणाऱ्या निवडणुकीला ‘पोटनिवडणूक’ म्हणतात.
पोटनिवडणुकीत निवडून आलेला सदस्य हा सदस्याच्या उर्वरित कालावधीसाठी सदस्य राहतो ज्याने राजीनामा दिला किंवा मरण पावला किंवा दहाव्या अनुसूची अंतर्गत सभागृहाचे सदस्य होण्यासाठी अपात्र ठरविले जातात.
पीठासीन अधिकारी – अध्यक्ष आणि उपसभापती (Presiding Officers – Chairman and Deputy Chairman)
राज्यसभेच्या पीठासीन अधिकाऱ्यांकडे सभागृहाचे कामकाज चालवण्याची जबाबदारी असते.
भारताचे उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात. राज्यसभा आपल्या सदस्यांमधून उपसभापती निवडते.
राज्यसभेत उपसभापतींचे एक पॅनेल देखील आहे, ज्याचे सदस्य राज्यसभेचे अध्यक्ष नामनिर्देशित करतात.
अध्यक्ष आणि उपसभापतींच्या अनुपस्थितीत, उपसभापतींच्या पॅनेल मधील एक सदस्य सभागृहाच्या कामकाजाचे अध्यक्षस्थान करतो.
महा सचिव (Secretary General)
महा सचिवाची नियुक्ती राज्यसभेच्या अध्यक्षांद्वारे केली जाते आणि त्याला संघाच्या सर्वोच्च नागरी सेवकाच्या समकक्ष दर्जा असतो.
महा सचिव किंवा सेक्रेटरी जनरल हे नाव गुप्त ठेवत काम करतात आणि संसदीय विषयांवर सल्ला देण्यासाठी पीठासीन अधिकाऱ्यांना सहज उपलब्ध असतात.
महा सचिव हे राज्यसभेच्या सचिवाल याचे प्रशासकीय प्रमुख आणि सभागृहाच्या अभिलेखांचे संरक्षक देखील असतात.
ते राज्यसभेचे अध्यक्ष यांच्या मार्गदर्शनाखाली आणि नियंत्रणाखाली काम करतात.
राज्यसभेचे विशेष अधिकार (Special Powers of Rajya Sabha in Marathi)
राज्यसभेला फेडरल चेंबर असल्याने संविधाना नुसार काही विशेष अधिकार आहेत. कायदे विषयक सर्व विषय/ क्षेत्रे तीन लिस्ट मध्ये विभागली गेली आहेत – केंद्र सूची, राज्य सूची आणि समवर्ती सूची.
केंद्र आणि राज्य सूची परस्पर अनन्य आहेत – एक दुसऱ्याच्या क्षेत्रात ठेवलेल्या प्रकरणावर कायदा करू शकत नाही.
जर राज्यसभेने उपस्थित असलेल्या दोन-तृतीयांश पेक्षा कमी नसलेल्या सदस्यांच्या बहुमताने ठराव मंजूर केला आणि असे मत मांडले की “राष्ट्रीय हितासाठी हे आवश्यक किंवा हितकारक आहे” असे सांगून संसदेने राज्य सूचीमध्ये समाविष्ट असलेल्या विषयावर कायदा केला पाहिजे.
संसद भारताच्या संपूर्ण प्रदेशासाठी किंवा कोणत्याही भागासाठी ठरावात निर्दिष्ट केलेल्या विषय यावर कायदा करण्याचा अधिकार प्राप्त होतो.
असा ठराव जास्तीत जास्त एक वर्षाच्या कालावधीसाठी अंमलात राहतो परंतु पुढे असाच ठराव पारित करून हा कालावधी एका वेळी एक वर्षाने वाढवता येऊ शकतो.
राज्यघटने नुसार, राष्ट्रपतींना राष्ट्रीय आणीबाणीच्या प्रसंगी, राज्यामध्ये घटनात्मक यंत्रणा अयशस्वी झाल्यास किंवा आर्थिक आणीबाणीच्या प्रसंगी घोषणा जारी करण्याचा अधिकार आहे..
जर लोकसभा विसर्जित करण्यात आली असेल किंवा लोकसभेचे विसर्जन त्याच्या मंजुरीसाठी दिलेल्या कालावधीत झाले असेल, तर ती घोषणा प्रभावी राहते. जर तो मंजूर करणारा ठराव राज्यसभेने निर्दिष्ट कालावधीत मंजूर केला असेल. कलम 352, 356 आणि 360 अंतर्गत संविधानात.
आर्थिक बाबतीत राज्यसभाचे अधिकार (Rajya Sabha powers in financial matters in Marathi)
मनी बिल (वित्त विधेयक) लोकसभेतच मांडले जाऊ शकते. त्या सभागृहाने ते पारित केल्यानंतर, ते राज्यसभेत त्याच्या संमतीसाठी किंवा शिफारशीसाठी पाठवले जाते.
अशा विधेयकाच्या संदर्भात राज्यसभेचे अधिकार मर्यादित आहेत.
जर ते दिलेल्या वेळेत लोकसभे कडे परत न आल्यास, लोकसभे ने ज्या स्वरूपात ते मंजूर केले होते त्या कालावधीच्या समाप्ती नंतर हे विधेयक दोन्ही सभागृहांनी मंजूर केले आहे असे मानले जाते.
पुन्हा, राज्यसभा मनी बिलात (वित्त विधेयक) सुधारणा करू शकत नाही; ते फक्त सुधारणांची शिफारस करू शकते आणि लोकसभा एकतर राज्यसभेने केलेल्या सर्व किंवा कोणत्याही शिफारसी स्वीकारू किंवा नाकारू शकते.
मनी बिल व्यतिरिक्त, आर्थिक विधेयकांच्या काही इतर श्रेणी देखील राज्यसभेत सादर केल्या जाऊ शकत नाहीत.
तथापि, काही इतर प्रकारची आर्थिक विधेयके आहेत ज्यांच्यावर राज्यसभेच्या अधिकारांवर मर्यादा नाहीत.
ही विधेयके कोणत्याही सभागृहात सुरू केली जाऊ शकतात आणि राज्यसभेला अशी आर्थिक विधेयके नाकारण्याचे किंवा दुरुस्त करण्याचे अधिकार इतर कोणत्याही विधेयकांप्रमाणे आहेत.
अर्थात, अशी विधेयके संसदेच्या कोणत्याही सभागृहा कडून मंजूर केली जाऊ शकत नाहीत, जो पर्यंत राष्ट्रपतींनी त्या सभागृहाला विचारात घेण्याची शिफारस केली नाही.
या सर्वान वरून मात्र राज्यसभेला अर्थ विषयक बाबींमध्ये काही देणे घेणे नाही, असे वाटते.
भारत सरकारचा अर्थ संकल्प (बजेट) दर वर्षी राज्यसभे पुढे मांडला जातो आणि त्याचे सदस्य त्यावर चर्चा करतात. जरी राज्यसभा विविध मंत्रालयांच्या अनुदानाच्या मागणीवर मतदान करत नसली तरी – ही बाब केवळ लोकसभेसाठी राखीव आहे – तथापि, विनियोग विधेयक दोन्ही सभागृहांनी मंजूर केल्या शिवाय भारताच्या एकत्रित निधीतून पैसे काढता येणार नाहीत.
त्याच प्रमाणे वित्त विधेयक ही राज्यसभे समोर आणले जाते. या शिवाय, खात्याशी संबंधित संसदीय स्थायी समित्या ज्या मंत्रालयांच्या/ विभागांच्या अनुदानाच्या वार्षिक मागण्यांचे परीक्षण करतात त्या संयुक्त समित्या आहेत ज्यात राज्यसभेतील दहा सदस्य असतात.
राज्य सभा चे सभागृह नेते (Leader of the House of Rajya Sabha in Marathi)
सभापती आणि उपसभापती यांच्या व्यतिरिक्त, सभागृहाचा नेता हा आणखी एक कार्यकर्ता आहे. जो सभागृहातील कामकाजाच्या कार्य क्षमतेने आणि सुरळीतपणे चालवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
राज्यसभेतील सभागृहाचा नेता हा सामान्यतः पंतप्रधान असतो, जर तो सभासद असेल किंवा कोणताही मंत्री जो सभागृहाचा सदस्य असेल आणि त्याने असे काम काज करण्यासाठी नामनिर्देशित केले असेल.
सभागृहात सामंजस्य पूर्ण आणि अर्थ पूर्ण चर्चेसाठी सभागृहातील सर्व विभागांमध्ये समन्वय राखणे ही त्यांची प्राथमिक जबाबदारी आहे.
यासाठी ते केवळ सरकारशीच नव्हे तर विरोधी पक्ष, वैयक्तिक मंत्री आणि पीठासीन अधिकारी यांच्याशीही जवळीक साधतात.
तो चेंबर मध्ये पहिल्या रांगेत खुर्चीच्या उजव्या बाजूला बसतो ज्यामुळे तो पीठासीन अधिकाऱ्याला सल्ला मसलत करण्यासाठी सहज उपलब्ध होऊ शकतो.
नियमांनुसार, सभागृहातील सरकारी कामकाजाची व्यवस्था, अध्यक्षांच्या अभिभाषणा वरील चर्चेसाठी दिवसांचे वाटप किंवा वेळेचे वाटप, शुक्रवार व्यतिरिक्त इतर कोणत्याही दिवशी खाजगी सदस्यांचे कामकाज याबाबत सभागृह नेत्याचा सल्ला घेतला जातो.
No Day-Yet-Named Motions वर चर्चा, अल्प कालावधीची चर्चा आणि मनी बिलाचा विचार आणि परतावा.
एखाद्या उत्कृष्ट व्यक्तिमत्वाचा, राष्ट्रीय नेत्याचा किंवा आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठित व्यक्तीचा मृत्यू झाल्यास सभागृहाचे कामकाज दिवसभरासाठी तहकूब करण्या बाबत किंवा इतर बाबतीतही अध्यक्षां कडून सल्ला घेतला जातो.
आघाडी सरकारच्या काळात त्यांचे काम अधिक आव्हानात्मक झाले आहे.
सभागृहा समोर आणलेल्या कोणत्याही विषयावर अर्थपूर्ण चर्चेसाठी सर्व शक्य आणि वाजवी सुविधा सभागृहाला उपलब्ध करून दिल्या जातील याची तो खात्री देतो.
सभागृहाची भावना व्यक्त करण्यासाठी तो सभागृहाचा प्रवक्ता म्हणून काम करतो आणि औपचारिक प्रसंगी त्याचे प्रतिनिधित्व करतो.
खालील सदस्य राज्यसभेत सभागृह नेते राहिले आहेत–
एन. गोपालस्वामी अय्यंगार, चारू चंद्र बिस्वास, लाल बहादूर शास्त्री, यशवंतराव बळवंतराव चव्हाण, लाल कृष्ण अडवाणी, प्रणव मुखर्जी, यशवंत सिन्हा, मनमोहन सिंग आणि अरुण जेटली, इत्यादी.
राज्यसभेतील विपक्ष नेता (Leader of the Opposition in the Rajya Sabha)
विधी मंडळातील विरोधी पक्षनेत्याचे पद हे अत्यंत सार्वजनिक महत्त्व असते. संसदीय लोकशाहीत विरोधी पक्षाला दिलेल्या मध्यवर्ती भूमिकेतून त्याचे महत्त्व निर्माण होते.
विरोधी पक्षनेत्याची भूमिका खरे तर अधिक कठीण असते कारण त्याला टीका करायची असते, दोष शोधायचे असतात आणि पर्यायी प्रस्ताव/ धोरण मांडायचे असतात ज्याची अंमलबजावणी करण्याची ताकद नसते.
अशा प्रकारे, त्याला संसद आणि देशासाठी विशेष जबाबदारी पार पाडायची आहे.
निष्कर्ष (Conclusion)
संसदीय लोकशाही व्यवस्था मध्ये “राज्यसभा” चे किती असाधारण महत्व आहे हे आपल्याला या लेखात कडलेच असेल. जर आपल्या मनात “राज्यसभा” या टॉपिक वर काही प्रश्न असतील तर खाली दिलेल्या कमेंट बॉक्स मध्ये विचारू शकता.