🌿रसाचा शब्दश: अर्थ ‘चव’ किंवा ‘रुची’ असा आहे. व्यवहारात गोड, आंबट, खारट, तुरट, तिखट व कडू असे सहा रस आहेत. या सहा रसांमुळेच आपणास पदार्थांची गोडी किंवा चव कळते. यालाच आपण रसास्वाद म्हणतो.
🌿साहित्य वाचल्याने, ऐकल्याने किंवा पाहिल्याने मानवी अंत:करणातील भावना उद्दीपित होतात व रसानिर्मिती होते.
🌿मानवी मनात काही भावना कायमच्या वास करीत असतात उदा. प्रेम करण्याची, रागावण्याची, हसण्याची, दु:खाची, पराक्रमांची इ. या मनातील ‘स्थिर’ व ‘शाश्वत’ भावनांनाच काव्यशास्त्रात ‘स्थायीभाव’ असे म्हणतात.
🌿साहित्य कृतीच्या वाचनाने ‘स्थायी भाव’ जागृत होतात व रसनिर्मिती होते.
🌾🌾१) स्थायीभाव - रती
🌷🌷रसनिर्मिती – शृंगार🌷🌷
हा रस कुठे आढळतो - स्त्री-पुरुषांना एकमेकांबद्दल वाटणाऱ्या प्रेमातून किंवा आकर्षणाच्या वर्ननातुन
उदा –
डोळे हे जुलमी गडे रोखुनी मज पाहु नका.
२) स्थायीभाव – उत्साह
🌷🌷रसनिर्मिती - वीर🌷🌷
हा रस कुळे आढळतो - पराक्रम, शौर्य, धीरोदात्त प्रसंग यांच्या वर्णनात
उदा.
‘शुर आम्ही सरदार आम्हाला काय कुणाची भीती’
🌷🌷३) स्थायीभाव –शोक🌷🌷
रसनिर्मिती – करुण
हा रस कुठे आढळतो - दुख, वियोग, संकट यांच्या वर्णनात
उदा –
आई म्हणोनि कोणी, आईस हाक मारी, ती हा
४) स्थायीभाव – क्रोध
🌷🌷रसनिर्मिती – रौद्र 🌷🌷
हा रस कुळे आढळतो – क्रोध, चीड किंवा रागाचे वर्णन
उदा –
मनिषाच्या त्या वर्तनाकडे आई डोळे वटारून पाहत होती.
४) स्थायीभाव – क्रोध
🌷🌷रसनिर्मिती – रौद्र 🌷🌷
हा रस कुळे आढळतो – क्रोध, चीड किंवा रागाचे वर्णन
उदा –
मनिषाच्या त्या वर्तनाकडे आई डोळे वटारून पाहत होती.
५) स्थायीभाव – हास
🌷🌷रसनिर्मिती – हास्य🌷🌷
हा रस कुठे आढळतो - विसंगती, असंबध्द भाषण, विडंबन,चेष्टा यांच्या वर्णनात.
उदा –
मानसीच पेपर लिहिताना लक्ष विचलित होऊ नये म्हणून रश्मी बरोबर अडीच तास आठ दिवस भजी तळत बसायची.
६) स्थायीभाव – भय
🌷🌷रसनिर्मिती- भयानक 🌷🌷
हा रस कुळे आढळतो - युद्ध, मृत्यु, खून, सूड, राक्षस, स्मशान इ. च्या वर्णनात.
उदा.
तो गुरासारखा ओरडला त्याचे सारे रक्त उलथे पालथे झाले व त्याने जोरात किंकाळी फोडली.
७) स्थायीभाव – जुगुप्सा
🌷🌷रसनिर्मिती – बीभत्स🌷🌷
हा रस कुठे आढळतो - किळस, वीट, तिटकारा इ. च्या वर्णनात.
उदा –
मुंबईचा कामगार चाळीतल्या दहा बाय बाराच्या घरात, कचऱ्याच्या ढिगाऱ्याशेजारी, ओकारी आणणाऱ्या दुर्गधीत आयुष्यभर खितपत पडलेला असतो.
८) स्थायीभाव – विस्मय
🌷🌷रसनिर्मिती- अदभुत 🌷🌷
हा रस कुठे आढळतो - आश्चर्यकारक गोष्टींच्या वर्णनात
उदा –
असावा सुंदर चॉकलेटचा बंगला चंदेरी सोनेरी चमचमता चांगला.
९) स्थायीभाव – शम (शांती)
🌷🌷रसनिर्मिती – शांत 🌷🌷
हा रस कुळे आढळतो - परमेश्वर विषयक भक्ती भाव असलेली गांणी किंवा वातावरणात.
उदा –
सर्वात्मका शिवसुंदरा, स्वीकार या अभिवादना, तिमिरातुनि तेजाकंडे प्रभू आमच्या ने जीवंना !
