शरीरात तयार होणारी (Non-Essential) अमिनो आम्ले

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

1️⃣ प्रोलिन (Proline)

➤ कोलेजन तयार करण्यात मदत, त्वचा, हाडे व ऊती मजबूत करतो

➤ स्रोत: दूध, अंडी, दही

2️⃣ सेरीन (Serine)

➤ मेंदूचे कार्य, DNA निर्मिती, चरबी पचनास मदत

➤ स्रोत: कडधान्ये

3️⃣ ल्यूटामाइन (Glutamine)

➤ इम्युनिटी, स्नायू पुनर्बांधणी, आतड्यांचे आरोग्य

➤ स्रोत: दूध, अंडी, दही

4️⃣ अस्पारॅटिक आम्ल (Aspartic Acid)

➤ ऊर्जा निर्माण, हार्मोन्स तयार करण्यात उपयोगी

➤ स्रोत: कडधान्ये

5️⃣ अस्पारॅजीन (Asparagine)

➤ नसांच्या संदेशावहनात मदत, अमोनिया संतुलन

➤ स्रोत: हिरवी भाज्या

6️⃣ सिस्टीन (Cysteine)

➤ अँटिऑक्सिडंट तयार करण्यास मदत, केस, त्वचा, नखे मजबूत

➤ स्रोत: मासे, चिकन

7️⃣ ग्लायसिन (Glycine)

➤ झोप सुधारते, कोलेजन, स्नायू, हिमोग्लोबिनसाठी आवश्यक

➤ स्रोत: शेंगदाणे, बदाम, काजू

8️⃣ ल्यूटॅमिक आम्ल (Glutamic Acid)

➤ मेंदूतील सिग्नल्स, शिकणे व स्मरणशक्तीसाठी महत्त्वाचे

➤ स्रोत: शेंगदाणे, बदाम, काजू

9️⃣ अ‍लानिन (Alanine)

➤ ग्लुकोज निर्माण, व्यायामानंतर थकवा कमी

➤ स्रोत: दूध, अंडी, दही

🔟 टायरोसीन (Tyrosine)

➤ Dopamine, Adrenaline, Thyroxine हार्मोन्स तयार

➤ स्रोत: मासे, चिकन

विज्ञानाचे सर्व प्रश्न व उत्तरे

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

① खालीलपैकी कोणती लस त्वचेमध्ये (Intradermal) दिली जाते? — बी.सी.जी. (BCG)

② मानवी शारीरिक अवयवांसाठी कोणती रंग कोडेड पिशवी वापरतात? — पिवळी पिशवी (Yellow Bag)

③ आहारातील प्रोटीन कमतरतेमुळे कोणता रोग होतो? — सुझवटी (Kwashiorkor)

④ सस्तन प्राण्यांची लक्षणे ओळखा:  — अंगावर केस असणे, मादीमध्ये स्तन ग्रंथी असणे, काही सस्तन प्राणी अंडी घालतात

⑤ माशांबद्दलची विधाने ओळखा: जलीय जीवन, हृदयाला दोन कप्पे, शीत रक्ताचे, शरीरावर खवले. — जलीय जीवन, शीत रक्ताचे, शरीरावर खवले

⑥ हायड्राच्या निमॅटोब्लास्टमध्ये सापडणाऱ्या विषाचे नाव काय? — हिप्नोटॉक्सिन (Hypnotoxin)

⑦ शेवाळांचा गट आणि उदाहरण ओळखा: हिरवा शेवाळ, तपकिरी शेवाळ, लाल शेवाळ. — हिरवा शेवाळ - स्पायरोगायरा (Spirogyra)

⑧ फळ पिकवणारा हार्मोन कोणता आहे? — इथायलीन (Ethylene)

⑨ वनस्पती रोग आणि रोगकारक योग्य जोडी लावा: ब्लॅक स्टेम रस्ट. — ब्लॅक स्टेम रस्ट - बुरशी (Fungus)

⑩ कास्य (Bronze) कोणत्या धातूंचे मिश्रण आहे? — तांबे (Copper) आणि कथील (Tin - Sn)

⑪ जिओलाईटचा उपयोग प्रामुख्याने कशासाठी केला जातो? — उत्प्रेरक (Catalyst) किंवा शोषक (Absorber)

⑫ फॉर्मल डिहाइडच्या दोन मोल्सपासून किती ग्रॅम हायड्रोजन मिळतो? — ४ ग्रॅम

⑬ खालील विधान चुकीचे आहे: जैविक पदार्थांमध्ये फक्त नायट्रोजन असतो. — हे विधान चुकीचे आहे, कारण जैविक पदार्थांमध्ये कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन इत्यादी घटकही असतात

⑭ ध्वनी प्रसारणादरम्यान कणांची हालचाल पुढे-मागे होते, तेव्हा कोणत्या प्रकारची तरंग निर्माण होते? — अनुतरंग (Longitudinal Wave)

⑮ दृश्य प्रकाशाची तरंगलांबी किती नॅनोमीटर दरम्यान असते? — ४०० ते ७०० नॅनोमीटर

वनस्पतींचे वर्गीकरण (Classification of Plants)

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

1) वनस्पतींचे प्रमुख गट

1. थॅलॉफायटा (Thallophyta) 

➤ सर्वात आद्य वनस्पतींचा गट

➤ शरीर थॅलससारखे — मुळे, खोड, पाने स्पष्ट नसतात

➤ क्लोरोफिल असतो → प्रकाशसंश्लेषणाद्वारे अन्न स्वतः तयार करतात

➤ पाण्यात राहतात

➤ उदा. शैवाळ (Algae)

2. ब्रायोफायटा (Bryophyta) 

➤ 'जमिनीवरील पहिली वनस्पती'

➤ खरी मुळे नसून रायझॉईड्स असतात

➤ ओलसर, सावलीच्या ठिकाणी वाढतात

➤ प्रजनन बीजुकाद्वारे (Spores)

➤ उदा. मॉस, लिव्हरवॉर्ट्स

3. टेरिडोफायटा (Pteridophyta) 

➤ खरी मुळे, खोड आणि पाने असतात

➤ संवहनी ऊतक (Xylem, Phloem) असते

➤ बीज नसतात, प्रजनन बीजुकाद्वारे (Spores)

➤ उदा. फर्न (Fern)

4. जिम्नोस्पर्म (Gymnosperms) 

➤ बीज फळामध्ये संरक्षित नसतात (नग्नबीज)

➤ शंक्वाकृती झाडे, सदाहरित

➤ लाकूड उद्योगात महत्त्वाचे

➤ उदा. देवदार, पाईन, सायकोस

5. अँजिओस्पर्म (Angiosperms) 

➤ सर्वात विकसित वनस्पती

➤ फुलझाडे — बीज फळामध्ये सुरक्षित

➤ दोन उपगट:

➤ एकदलिकित (Monocot) — एक दलिका, तंतुमय मुळे, समांतर शिरा → उदा. गवत, ऊस, तांदूळ

➤ द्विदलिकित (Dicot) — दोन दलिका, मुख्य मुळ प्रणाली, जाळीदार शिरा → उदा. आंबा, वाटाणा, गुलाब

2) वनस्पतींचे इतर आधारांवर वर्गीकरण

1. आकारानुसार

➤ औषधी (Herbs) — लहान, मऊ खोडे → तुळस, कोथिंबीर, पालक

➤ झुडपे (Shrubs) — मध्यम उंची, फांद्या खालून → जास्वंद, केवडा

➤ झाडे (Trees) — उंच, मजबूत खोड → वड, आंबा, नीम

2. आयुष्यकालानुसार

➤ वार्षिक (Annuals) — १ वर्षात जीवनचक्र → तांदूळ, गहू, कापूस

➤ द्विवार्षिक (Biennials) — २ वर्षांत जीवनचक्र → गाजर, बीट, कांदा

➤ बहुवर्षीय (Perennials) — अनेक वर्षे जगणारी → नारळ, आंबा, चंदन

3. अन्ननिर्मितीनुसार

➤ स्वपोषी (Autotrophic) — स्वतः अन्ननिर्मिती (हिरवी पाने)

➤ परपोषी (Heterotrophic) —

➤ परजीवी → कुसळी, अमरबेल

➤ सपोषी → मनीप्लांट, मृत ऊतकांवर वाढणारे फंगस

3) महत्वाचे मुद्दे 

➤ सर्वात आद्य गट → थॅलॉफायटा

➤ जमिनीवरील पहिले झाड → ब्रायोफायटा

➤ पहिली संवहनी वनस्पती (Vascular plant) → टेरिडोफायटा

➤ नग्नबीज धारक → जिम्नोस्पर्म

➤ सर्वात विकसित व फुलझाडे → अँजिओस्पर्म

➤ एकदलिकित → तंतुमय मुळे | समांतर शिरा

➤ द्विदलिकित → नळीसदृश मुळे | जाळीदार शिरा

संगणक : सामान्य ज्ञान

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

संगणक हे इलेक्ट्रॉनिक मशीन आहे. त्याचे हिंदी नाव कॉम्प्युटर आहे.

आधुनिक संगणकाचे जनक चार्ल्स बावेज म्हणतात.

कॅल्क्युलेटरचा शोध पास्कलने लावला होता.

सिद्धार्थ हा भारतात तयार झालेला पहिला संगणक होता.

सर्वात मोठे संगणक नेटवर्क म्हणजे इंटरनेट.

भारतातील पहिला संगणक बंगळुरूच्या मुख्य पोस्ट ऑफिसमध्ये बसवण्यात आला.

इंटरनेटचा पहिला वापर अमेरिकेच्या संरक्षण संशोधनात झाला.

कॉम्प्युटरमध्ये वापरल्या जाणार्‍या IC चिप्स सिलिकॉनच्या असतात.

बंगलोरला भारताची सिलिकॉन व्हॅली म्हणतात.

संगणक मेंदू cpu ला बोलावले आहे.

संगणक त्याचा परिणाम भविष्यातील वापरासाठी मेमरीमध्ये जतन करतो.

IC चे पूर्ण रूप Integrated Circuit असे आहे.

IBM चे पूर्ण नाव इंटरनॅशनल बिझनेस मशीन आहे.

WWW चे पूर्ण रूप World Wide Wave आहे.

LAN चे पूर्ण रूप लोकल एरिया नेटवर्क आहे.

WAN चे पूर्ण रूप वाइड एरिया नेटवर्क आहे.

RAM चे पूर्ण रूप Random Axis Memory आहे.

ROM चे पूर्ण रूप रीड ओन्ली मेमरी आहे.

सीडीचे पूर्ण रूप कॉम्पॅक्ट डिस्क आहे.

व्हीडीयूचे पूर्ण रूप व्हिज्युअल डिस्प्ले युनिट आहे.

HTML चे पूर्ण रूप हायपरटेक्स्ट मार्कअप लँग्वेज आहे.

HTTP चे पूर्ण रूप हायपरटेक्स्ट ट्रान्सफर प्रोटोकॉल आहे.

ALU चे पूर्ण रूप अंकगणित तार्किक एकक आहे.

CPU चे पूर्ण रूप सेंट्रल प्रोसेसिंग युनिट आहे.

CU चे पूर्ण रूप म्हणजे कंट्रोल युनिट.

COBOL चे पूर्ण रूप Common Business Oriented Language आहे.

DOS चे पूर्ण रूप म्हणजे डिस्क ऑपरेटिंग सिस्टम.

E mail चे पूर्ण रूप Electronic mail आहे.

FAX चे पूर्ण रूप Far Away Xerox आहे.

संगणक बंद होण्याच्या प्रक्रियेला शटडाउन म्हणतात आणि ते सुरू करण्याच्या प्रक्रियेस बूट अप म्हणतात.

मॉनिटरचे दुसरे नाव व्हीडीयू आहे.

मानक कीबोर्डमध्ये 101 बटणे आणि 12 फंक्शन की आहेत.

चुंबकीय डिस्कवर लोह ऑक्साईडचा थर असतो.

बायनरी संख्या प्रणालीमध्ये 0 आणि 1 वापरले जातात.

फ्लॉपी डिस्कचा आकार 3.25" आणि 5.25" आहे.

संगणक नेटवर्कशी जोडण्याच्या प्रक्रियेला 'लॉग इन' म्हणतात आणि कनेक्शन तोडण्याला 'लॉग आउट' म्हणतात.

ऑपरेटिंग सिस्टीममध्ये RAM वापरली जाते.

संगणकातील प्रोग्राम्सच्या यादीला मेनू म्हणतात.

मॉडेम टेलिफोन लाईनवर काम करतो.

संगणकाच्या डंपिंगचे कारण व्हायरस आहे.

संगणक व्हायरस हा एक विनाशकारी प्रोग्राम आहे.

संगणकाच्या भौतिक रचनेला हार्डवेअर म्हणतात.

हार्ड डिस्क स्पीड RPM. मध्ये मोजले जाते

8 बिट = 1 बाइट
1024 बाइट = 1 किलो बाइट
1024 किलोबाइट = 1 MB
1024 MB = 1 GB

IBM (इंटरनॅशनल बिझनेस मशिन्स) ही संगणक कंपनी आहे.

संगणकाच्या मुख्य पृष्ठाला डेस्क टॉप म्हणतात.

1960 मध्ये संगणक क्षेत्रात मोठी क्रांती झाली.

DOS आणि WINDOWS ही एक प्रकारची ऑपरेटिंग सिस्टीम आहे.

इनपुट उपकरणांची उदाहरणे म्हणजे माउस, कीबोर्ड, जॉयस्टिक, स्कॅनर आणि लाईट पेन.

प्रिंटर, स्पीकर आणि मॉनिटर हे आउटपुट उपकरण आहेत.

इंटरनेटवर पाठवलेल्या संदेशाला ई-मेल म्हणतात.

उच्च स्तरीय भाषेतून मशीन भाषेत रूपांतरण स्त्रोत प्रोग्रामद्वारे केले जाते.

कोबोल ही इंग्रजीसारखीच उच्चस्तरीय भाषा आहे.

प्रोग्रामसाठी विकसित केलेली पहिली भाषा फोरट्रान आहे.

कंपाइलर उच्च स्तरीय भाषेचे निम्न स्तरीय भाषेत भाषांतर करतो.

उच्च स्तरीय भाषा IBM ने विकसित केली होती.

FORTRAN, COBOL, BASIC, Algol, Pascal इत्यादी उच्च स्तरीय भाषा आहेत.

मदर बोर्ड हे सर्किट बोर्ड आहे, त्यात CPU आहे. जोडले जातात.

संगणक प्रोग्राम हार्ड डिस्कमध्ये साठवले जातात.

तीन प्रकारचे संगणक आहेत - डिजिटल, अॅनालॉग आणि हायब्रिड.

असेंबलर असेंबली भाषेचे मशीन भाषेत रूपांतर करतो.

वाचा :- महत्त्वाचे सराव प्रश्न उत्तरे

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

1. महाराष्ट्रत मुंबईनंतर कोणत्या शहराची लोकसंख्या सर्वात जास्त आहे?
1⃣पणे ✅
2⃣नागपुर
3⃣औरंगाबाद
4⃣कोल्हापूर

2. मुंबईचे अनाभिषितक सम्राट कोणास म्हटले जात असे?
1⃣जगन्नाथ शंकरशेठ✅
 2⃣फिरोझशहा मेहता
3⃣नया. तेलंग
4⃣बहराम मलबारी

3. आधुनिक लोकशाही राज्याचाच राजकीय, सामाजिक व आर्थिक क्षेत्रातील सर्वस्पर्शी कार्यक्रम ह्या शब्दांत .............. यांनी मार्गदर्शन तत्वांचा गौरव हाहाहाहा आहे?
1⃣प. जवाहरलाल नेहरू
2⃣हदयनाथ
3⃣कझरू✅
4⃣सरदार वल्लभभाई पटेल


4. गंगा नदी मैदानी (सखल) प्रदेशात -------- जवळ प्रवेश करते.
1⃣रद्रप्रयाग
2⃣ऋषिकेश✅
3⃣अलाहबाद
4⃣गाढवाल

5. १९९९- २००० या वर्षामध्ये शेतमालाची किंमत निर्देशांक किती होता.
1⃣१८०.०
2⃣१३७.२✅
3⃣११०.०
4⃣१२०.५

6. भारतात सर्वात जास्त खनिज तेलाचे उत्पादन कोणत्या ठिकाणी होते?
1⃣बॉम्बे हाय
2⃣दिग्बोई
3⃣अकलेश्वर✅
4⃣बरौनी

7. ग्रँट मेडिकल कॉलेज केव्हा सुरू झाले?
1⃣१८२४
2⃣१८४५✅
3⃣१८४८
4⃣१८५३

8. ………… वॄक्षापासून तयार होणाया गोंदास मागणी आहे.
1⃣खर ✅
2⃣कसूम
3⃣कडोल
4⃣शलार्इ

9. भाक्रा नांनगल प्रकल्प………… नदिवर आहे.
1⃣कष्णा
2⃣दामोदर
3⃣अलमाटी
4⃣सतलज✅

10. संविधानाच्या सरनाम्यामधील स्वातंत्र्य समता व बंधुता ही तत्वे कशातून घेण्यात आलेली आहे?
1⃣अमेरिकन राज्यक्रांती
2⃣रशियन राज्यक्रांती
3⃣नहरू रिपोर्ट
4⃣फरेंच राज्यक्रांती✅

१.संविधानावर अशी एकमेव स्त्री आहे जिने सही केलेली आहे?
१)विजयालक्ष्मी पंडित
२)हंसाबेन मेहता✅✅✅
३)सरोजिनी नायडू
4)वरीलपैकी यात ती स्त्री नाही




२.भारतीय संविधान कोणत्या दिवस स्वीकारले?
१)२६जानेवारी१९५०
२)२६जानेवारी१९४९
३)२६नोव्हेंबर१९४९✅✅✅
५)२६नोव्हेंबर १९५०



३.भारतीय राज्यघटनेचे स्थायी अध्यक्ष कोण होते?
१)डॉ बाबासाहेब आंबेडकर
२)डॉ राजेंद्र प्रसाद✅✅
३)पंडित नेहरू
४)वरीलपैकी एकही स्थायी अध्यक्ष नव्हते



४.मार्गदर्शक तत्व .......या देशाकडून घेतले आहे?
१)दक्षिण आफ्रिका
२)अमेरिका
३)आयर्लंड ✅✅✅
४)वरीलपैकी एकही नाही


५.राज्य घटनेत एकूण २५भाग आहेत,त्यात कितव्या भागामध्ये पंचायत राज ची तरतूद केली आहे?
१)सहावा
२)नववा✅✅✅
३) पाचवा
४)वरीलपैकी नाही



६.मूलभूत कर्तव्ये कुठल्या कलमा मध्ये आहे?
१)कलम ५१ब
२)कलम५१अ✅✅✅
३)कलम ५१क
४)वरील कलमांचा काहीही संबंध नाही



७.१२४हे कलम खालील पैकी कशाशी निगडित आहे?
१)उच्च न्यायालय
२)सर्वोच्च न्यायालय✅✅✅
३)जिल्हा न्यायालय
४)कुटुंब न्यायालय



८.खालील पैकी संसद बरोबर काय?
१)लोकसभा+राज्यसभा+विधानसभा
२)लोकसभा +विधानसभा+राज्यपाल
३)लोकसभा+राज्यसभा+राष्ट्रपती✅✅✅
४)मुळात अस काही नसतं



९.पक्षांतर केल्यास कुठल्या परिशिष्ट नुसार  सदस्याचे सदस्यत्व रद्द होते?
१)९
२)१०✅✅✅
३)११
४)यापैकी नाही


१०.कलम .......नुसार कोणतेही धन विधेयक प्रथम लोकसभेत मांडावे लागते?
१)१०९✅✅✅
२)१०८
३)१०७
४)१०६



 ११.तिन्ही सेनादलाचे सर सेनापती हे असतात?
१)सवरक्षण मंत्री
२)गृहमंत्री
३)पंतप्रधान
४)राष्ट्रपती✅✅✅



१२.संसदेचे अधिवेशन चालू असताना वटहुकूम काढता येत नाही?
१)हे विधान असत्य आहे
२)हे विधान सत्य आहे✅✅✅कलम 123 नुसार  (राष्ट्रपती काढता)
३)वरीलपैकी दोन्ही बरोबर
४)वरीलपैकी दोन्ही चूक



१३.उच्च न्यायालयाच्या न्यायधीशांना कोण शपथ देतात?
१)राष्ट्रपती
२)उपराष्ट्रपती
३)राज्यपाल✅✅✅
४)सर्वोच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश


१४.भारताचा नियंत्रक आणि महालेखापरिक्षक (CAG)ची नियुक्ती राष्ट्रपती कोणत्या कलमानुसार करता?
१)१४७
२)१४८✅✅✅(केंद्राचे व राज्याचे जमाखर्च लेखे तपासणे
३)१४९
४)१५१



१५.सुचीमधील विषययाची क्रमानुसार योग्य पर्याय निवडा?
1.केंद्र सूची
2.राज्य सूची
3.समवर्ती सूची
१)५२,६१,१००
२)१००,६१,५२✅✅✅
३)६१,५२,१००
४)५२,१००,६१



१६.राज्यसभेच्या सभासदांना सभापती निवडण्याचा अधिकार नसतो.
हे विधान चूक की बरोबर
१)चूक
२)बरोबर✅✅✅कारण उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात
३)काही अंशी चूक
४)वरील वाक्याचा खालील उत्तराशी तिळमात्र सम्बध  नाही



१७.खालील पैकी कोणाचा उल्लेख 'ग्रह मालिकेतील सूर्य 'असा केला जातो?
१)राज्यपाल
२)राष्ट्रपती
३)पंतप्रधान✅✅✅
४)उपराष्ट्रपती



१८.भारत हे खालील पैकी कोणत्या प्रकारचे राष्ट्र नाही?
१)धर्मनिरपेक्ष
२) गणराज्य
३)समाजवादी
४)साम्यवादी✅✅✅



१९.भारतीय घटनादुरुस्ती चे अधिकार कोणास आहे?
१)सर्वोच्च न्यायालय
२)राष्ट्रपती
३)भारतीय जनता
४)कायदेमंडळ✅✅✅



२०.मतदानासाठी आवश्यक पात्राता वय २१वरून१८वर्ष कोणत्या घटनादुरुस्तीने करण्यात आले?
१)६२
२)६१✅✅✅
३)७१
४)८९


1. मानवी शरीरात जवळपास किती किलोमीटर लांबीच्या रक्त वाहिन्या असतात?

 97,000
 9,700
 10,000
 21,000
उत्तर : 97,000

2. एक व्यक्ती 72 किमी अंतराचा प्रवास 4 तासात पूर्ण करतो, तर त्याची सरासरी चाल —— आहे.

 5 km/s
 18 km/s
 18 m/s
 5 m/s
उत्तर : 5 m/s

3. शरीरातील सर्वात मोठी ग्रंथी कोणती?

 यकृत ग्रंथी
 लाळोत्पादक ग्रंथी
 स्वादुपिंड
 जठर
उत्तर : यकृत ग्रंथी

4. सकाळी सूर्य प्रकाशामध्ये त्वचेचा खाली कोणते जीवनसत्व तयार होते?

 A
 B
 D
 C
उत्तर : D

5. 100 वॉट व 240 व्होल्ट दिव्याच्या विद्युतरोध —– असेल.

 42 ओहम
 576 ओहम
 5760 ओहम
 5.76 ओहम
उत्तर : 576 ओहम

6. लहान मुलांमध्ये रातांधळेपणा हा रोग कोणत्या जीवनसत्वाच्या अभावामुळे होतो?

 A
 B
 C
 D
उत्तर : A

7. खालीलपैकी कोणते वृत्तपत्र डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सुरू केले नव्हते?

 मुकनायक
 जनता
 समता
 संदेश
उत्तर : संदेश

8. 10 kg वस्तुमान असलेला पदार्थ जमिनीपासून 10 मी. उंच नेला. त्याठिकाणी गुरुत्वीय त्वरण 9.8 असेल, तर त्या पदार्थाला प्राप्त झालेली स्थितिज ऊर्जा किती?

 9800 J
 980 J
 98 J
 9.8 J
उत्तर : 980 J

9. दिन. 21 डिसेंबर 1909 रोजी जॅक्सन वर कोणी गोळ्या झाडल्या?

 वि.दा. सावरकर
 अनंत कान्हेरे
 विनायक दामोदर चाफेकर
 गणेश दामोदर चाफेकर
उत्तर : अनंत कान्हेरे

10. गांधीजीनी असहकार चळवळ थांबविण्याचे कारण काय?

 गांधीजींना अटक
 काँग्रेसचा विरोध
 चौरी-चौरा घटना
 पहिले महायुद्ध
उत्तर : चौरी-चौरा घटना

11. कर्झन वायली याला गोळी घालून कोणी ठार मारले?

 अनंत कान्हेरे
 खुदिराम बोस
 मदनलाल धिंग्रा
 दामोदर चाफेकर
उत्तर : मदनलाल धिंग्रा

12. 1919 च्या मॉटफोर्ड कायद्यानुसार केंद्रीय कायदेमंडळाच्या कनिष्ठ व वरिष्ठ सभागृहाची संख्या अनुक्रमे किती ठरली होती?

 135 व 50
 135 व 60
 145 व 50
 145 व 60
उत्तर : 145 व 60

13. ‘लुकिंग बॅक’ हे आत्मचरित्र कोणाचे आहे?

 अप्पासाहेब परांजपे
 तात्यासाहेब केळकर
 भास्करराव जाधव
 धोंडो केशव कर्वे
उत्तर : धोंडो केशव कर्वे

14. ‘संवाद कौमुदी’ हे वृत्तपत्र कोणी सुरू केले?

 राजा राममोहन रॉय
 केशव चंद्र सेन
 देवेंद्रनाथ टागोर
 ईश्वरचंद्र विद्यासागर
उत्तर : राजा राममोहन रॉय

15. इ.स. 1919 च्या कायद्यानुसार घेतलेल्या निवडणुकीत केंद्रीय कायदेमंडळातील सर्वात मोठा पक्ष कोणता होता?

 उदारमतवादी पक्ष
 स्वराज्य पक्ष
 काँग्रेस पक्ष
 मुस्लिम लीग
उत्तर : स्वराज्य पक्ष

16. ‘सेंट्रल हिंदू कॉलेज’ ची स्थापना कोणी केली?

 स्वामी दयानंद
 स्वामी विवेकानंद
 अॅनी बेझंट
 केशवचंद्र सेन
उत्तर : अॅनी बेझंट

17. मुस्लीम लीगची स्थापना कोठे झाली?

 इस्लामाबाद
 ढाका
 अलाहाबाद
 अलिगड
उत्तर : ढाका

18. स्वामी विवेकानंद यांनी ‘रामकृष्ण मिशनची’ स्थापना कोणत्या वर्षी केली?

 1895
 1896
 1897
 1898
उत्तर : 1897

19. ‘भारतीय अस्पृश्यतेचा प्रश्न’ हा ग्रंथ कोणी लिहिला?

 डॉ. बी.आर. आंबेडकर
 वि.रा. शिंदे
 महात्मा जोतिबा फुले
 भास्करराव जाधव
उत्तर : वि.रा. शिंदे

20. भारतीय उद्योगाच्या विकासाचा विचार करण्यासाठी ‘औध्योगिक आयोग’ कोणत्या वर्षी स्थापन करण्यात आला?

 1915
 1916
 1917
 1918
उत्तर : 1916

आधुनिक भौतिकशास्त्र

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा : www.yashacharajmarg.com

🔹️ किरणोत्सर्गी प्रारंभिक किरणोत्सर्गी पदार्थाच्या अणुअंकातून बाहेर पडतात.

🔹️ किरणोत्सर्गी पदार्थातून तीन प्रकारची प्रारणे बाहेर पडतात — अल्फा (α), बीटा (β) व गॅमा (γ).

🔹️ गॅमा किरण अतिसूक्ष्म तरंगलांबी असणारे चुंबकीय तरंग होय.

🔹️ ज्या मूलद्रव्यांच्या अणुकेंद्रकामध्ये ८२ पेक्षा जास्त प्रोटॉन असतात त्यांना जड मूलद्रव्ये म्हणतात.

🔹️ जड मूलद्रव्यातून अतिशय भेदक व अदृश्य किरण बाहेर फेकले जातात; या गुणधर्मास किरणोत्सर्ग म्हणतात.

🔹️ असा गुणधर्म असणाऱ्या पदार्थास किरणोत्सर्गी पदार्थ म्हणतात.

 ✅️→ उदा. युरेनियम, थोरियम, रेडिअम इ.

🔹️ हेन्री बेकरेल यांनी किरणोत्सर्गाची क्रिया प्रथम शोधली.

🔹️ मादाम क्युरी आणि पियरी क्युरी यांनी पोलोनिअम व रेडिअम या किरणोत्सर्गी मूलद्रव्यांचा शोध लावला.

🔹️ कॅथोड किरणांस अदृश्यता निर्माण केली असता क्ष-किरण (X-ray) निर्माण होतात.

🔹️ क्ष-किरणांचा शोध प्रा. रॉन्टजेन यांनी लावला; म्हणून त्यांना रॉन्टजेन किरण असेही म्हणतात.

🔹️ क्ष-किरण म्हणजे अतिसूक्ष्म तरंग लांबी (10⁻⁹ m) असणारे विद्युत् चुंबकीय तरंग होय.

🔹️ क्ष-किरणांची भेदकशक्ती प्रचंड असते; हे किरण कागद, लाकूड, धातूचे पातळ पत्रे यातून आरपार जाऊ शकतात.

🔹️ क्ष-किरणांचा उपयोग वैद्यकीय व औद्योगिक क्षेत्रात होतो.

🔹️ क्ष-किरणामुळे सोने, चांदी इत्यादी मौल्यवान धातूंची तपासणी करणे सोपे होते.

🔹️ क्ष-किरणांच्या साहाय्याने स्फटिकांमधील अशुद्धतेचा अभ्यास करता येतो.

🔹️ जेव्हा किरणोत्सर्गी मूलद्रव्याच्या अणूमधून अल्फा किंवा बीटा कण बाहेर फेकला जातो, तेव्हा त्या अणूचा बदल होऊन दुसऱ्या मूलद्रव्यात रूपांतर होते — यास किरणोत्सर्गी विघटन किंवा किरणोत्सर्गी रूपांतरण म्हणतात.

🔹️ मूळ मूलद्रव्य → जनक मूलद्रव्य, नवनिर्मित मूलद्रव्य → अपत्य मूलद्रव्य.

🔹️ अल्फा कण धनप्रभारीत, बीटा कण ऋणप्रभारीत व गॅमा किरण प्रभारविरहित आहेत.

🔹️ अल्फा कण हे हेलिअमचे अणुकेंद्रक (⁴₂He) आहे.

🔹️ बीटा कण हे इलेक्ट्रॉन आहेत.

🔹️ किरणोत्सर्गी रूपांतरणाचे नियम :

 ✅️→ अल्फा कण निसरल्यास — अणुअंक -२ ने व अणुवस्तुमान -४ ने कमी होते.

 ✅️→ बीटा कण निसरल्यास — अणुवस्तुमानात फरक नाही, परंतु अणुअंक १ ने वाढतो.

 ✅️→ गॅमा किरण निसरल्यास — अणुवस्तुमान वा अणुअंक दोन्ही बदलत नाहीत.

कोशिकाविभाजन (Cell Division):

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

कोशिकाविभाजन म्हणजे एका कोशिकेचे दोन किंवा अधिक नवीन कोशिकांमध्ये विभाजन होणे. ही प्रक्रिया सजीवांच्या वाढीसाठी, ऊतकांच्या दुरुस्तीकरिता आणि पुनरुत्पादनासाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे.

🌱 कोशिकाविभाजनाचे प्रकार:

1. मायटॉसिस (Mitosis) — समविभाजन

• या प्रक्रियेत एक आई कोशिका दोन सारख्या कन्या कोशिकांमध्ये विभागली जाते.

• दोन्ही कन्या कोशिकांमध्ये आई कोशिकेइतक्याच गुणसूत्रांची संख्या असते.

• उद्देश: वाढ, जखम बरी होणे, ऊतकांची पुनर्रचना इ.

• चार टप्पे:

1. प्रोफेज (Prophase) – गुणसूत्र स्पष्ट दिसतात.

2. मेटाफेज (Metaphase) – गुणसूत्र मध्यरेषेवर रचतात.

3. अ‍नाफेज (Anaphase) – गुणसूत्रांचे दोन भाग होतात.

4. टेलोफेज (Telophase) – दोन स्वतंत्र केंद्रक तयार होतात.

त्यानंतर सायटोकायनेसिस (Cytokinesis) म्हणजे कोशिकाद्रवाचे विभाजन होते.

2. मायओसिस (Meiosis) — अर्धविभाजन

• ही प्रक्रिया प्रजनन कोशिकांमध्ये (गॅमेट्समध्ये) होते.

• एका कोशिकेपासून चार कन्या कोशिका तयार होतात.

• प्रत्येक कन्या कोशिकेमध्ये अर्धी गुणसूत्रसंख्या (n) असते.

• उद्देश: लैंगिक प्रजननासाठी गॅमेट्स तयार करणे.

• दोन टप्पे असतात:

• मायओसिस-I (पहिला विभाग) → गुणसूत्रांची अर्धी संख्या होते.

• मायओसिस-II (दुसरा विभाग) → प्रत्येक गुणसूत्राचे दोन भाग होतात.

🧬 कोशिकाविभाजनाचे महत्त्व:

• सजीवांची वाढ व विकास

• जखम दुरुस्ती आणि नवीन पेशी निर्माण

• वंशपरंपरेत स्थैर्य राखणे

• प्रजननासाठी गॅमेट्स निर्माण

रक्तपेशी

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

 1. ❤️ लाल रक्तपेशी (Red Blood Cells - RBCs)

➤ या पेशी लाल रंगाच्या असतात, कारण त्यात हिमोग्लोबिन हे प्रथिन असते.

➤ हिमोग्लोबिनमुळे रक्ताला लाल रंग येतो.

➤ या पेशींचा आकार तबकडीसारखा (biconcave disc) असतो.

➤ प्रौढ लाल रक्तपेशींमध्ये केंद्रक नसते, त्यामुळे त्या अधिक ऑक्सिजन वाहून नेऊ शकतात.

➤ त्यांचा जीवनकाळ सुमारे १२० दिवसांचा असतो.

➤ त्या प्लीहा (spleen) आणि यकृत (liver) मध्ये नष्ट होतात.

➤ त्यांचे मुख्य कार्य म्हणजे:

    ➤ ऑक्सिजनचे फुफ्फुसांमधून शरीरात नेणे

    ➤ कार्बन डायऑक्साइड शरीरातून फुफ्फुसांमध्ये आणणे

➤ एका घन मिलिमीटर रक्तामध्ये सुमारे ५० लाख RBCs असतात.

➤ त्यांची निर्मिती लाल अस्थिमज्जेत (Red Bone Marrow) होते.

➤ त्यांच्या कार्यक्षमतेसाठी शरीरात लोहतत्व (Iron), विटामिन B12, फॉलिक अॅसिड आवश्यक असते.

2. 🛡️ पांढऱ्या रक्तपेशी (White Blood Cells - WBCs)

➤ या पेशी रंगहीन असतात.

➤ त्यांचा आकार अनियमित असतो.

➤ या पेशींमध्ये केंद्रक उपस्थित असते.

➤ त्यांचा जीवनकाळ काही तास ते काही वर्षे असतो (प्रकारावर अवलंबून).

➤ त्यांचे मुख्य कार्य म्हणजे:

    ➤ शरीराचे रोगप्रतिकारक संरक्षण

    ➤ बॅक्टेरिया, विषाणूंविरुद्ध लढा देणे

➤ त्यांचे पाच प्रमुख प्रकार:

    ➤ न्यूट्रोफिल्स

    ➤ लिम्फोसाइट्स

    ➤ मोनोसाइट्स

    ➤ इओसिनोफिल्स

    ➤ बेसोफिल्स

➤ एका घन मिलिमीटर रक्तामध्ये ५,००० ते ७,००० WBCs असतात.

➤ यांची निर्मिती अस्थिमज्जा, लिम्फ नोड्स, प्लीहा, आणि थायमस ग्रंथी मध्ये होते.

➤ लसीमिया (Leukemia) हा रोग पांढऱ्या पेशींच्या अनियंत्रित वाढीमुळे होतो.

3. 🩹 प्लेटलेट्स (Platelets / Thrombocytes)

➤ या पेशी रंगहीन असतात.

➤ त्यांचा आकार लहान, गोलसर वा अनियमित असतो.

➤ प्लेटलेट्समध्ये केंद्रक नसते.

➤ त्यांचा जीवनकाळ ८ ते १४ दिवसांचा असतो.

➤ त्यांचे मुख्य कार्य म्हणजे:

    ➤ रक्तस्त्राव रोखणे

    ➤ रक्त गोठवण्यास मदत करणे (Clotting)

➤ एका घन मिलिमीटर रक्तामध्ये सुमारे २,५०,००० प्लेटलेट्स असतात.

➤ त्यांची निर्मिती अस्थिमज्जेतील मेगाकारियोसायट्स (Megakaryocytes) पासून होते.

➤ थ्रोम्बोसाइटोपेनिया या स्थितीत प्लेटलेट्सची संख्या कमी होते, ज्यामुळे जखमांमधून रक्तस्त्राव वाढतो.

➤ डेंग्यू, मलेरिया, वायरल फिव्हर इत्यादी आजारांमध्ये प्लेटलेट्सची संख्या घटते.

4. 🔬 रक्तपेशींचे तुलनात्मक विश्लेषण

➤ RBCs – ऑक्सिजन/CO₂ वाहतूक, केंद्रक नसते, आयुष्य १२० दिवस, सर्वाधिक संख्या

➤ WBCs – रोगप्रतिकारक, केंद्रक असतो, विविध प्रकार, संख्या कमी

➤ Platelets – रक्त गोठवणे, केंद्रक नसते, आयुष्य लहान, संख्या मध्यम

5. 🧬 अतिरिक्त माहिती 

➤ संपूर्ण रक्ताचे 55% भाग हे प्लाझ्मा असतो व उर्वरित 45% हे रक्तपेशी.

➤ रक्त गटांची ओळख Karl Landsteiner यांनी दिली.

➤ Rh factor ही एक महत्त्वाची रासायनिक खूण असते (Positive / Negative).

➤ रक्तदानाद्वारे अनेक रोगांवरील उपचार शक्य होतात.

श्वसनासंबंधी संज्ञा (Respiratory Terms)

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

1.Hypercapnia (हायपरकॅपनीया)

➤ शरीरामध्ये कार्बन डायऑक्साईडची साठवणूक होणे

➤ सुरुवातीस श्वसन क्रिया वाढते, परंतु नंतर चेतासंस्थेवर विपरित परिणाम होतो

➤ गंभीर स्थितीत कोमा किंवा मृत्यू होऊ शकतो

2.Eupnea (युप्नीया)

➤ सामान्य व निरोगी श्वसन

➤ दर: 12 ते 18 श्वास प्रति मिनिट

3.Hypopnea (हायपोप्नीया)

➤ श्वसनाचा दर किंवा खोली कमी होणे

➤ झोपेमध्ये आढळणारी स्थिती, विशेषतः स्लीप अ‍पनिया मध्ये

4.Hyperapnea (हायपरऑप्नीया)

➤ श्वसनाचा दर किंवा खोली जास्त होणे

➤ व्यायाम किंवा ताणाच्या वेळी सामान्यपणे घडते

5.Dyspnea (डिसप्नीया)

➤ श्वास घेण्यास त्रास होणे

➤ लक्षण: गुदमरणे, छातीत जडपणा, श्वसनासाठी प्रयत्न करणे

6.Hypoxia (हायपॉक्सिया)

➤ शरीराच्या ऊतींना आवश्यकतेपेक्षा कमी ऑक्सिजन मिळणे

➤ विविध प्रकार: हायपॉक्सिक, अ‍नेमिक, सायटोमिक, इस्केमिक

7.Anoxia (अ‍नॉक्सिया)

➤ शरीराच्या ऊतींना अजिबात ऑक्सिजन न मिळणे

➤ हायपॉक्सियाची अत्यंत तीव्र अवस्था

8.Asphyxia (अ‍स्फिक्झिया)

➤ Hypoxia + Hypercapnia

➤ ऑक्सिजनचा अभाव + CO₂ चे संचयन

➤ लक्षणे: गुदमरल्यासारखे वाटणे, बेशुद्ध होणे, त्वचेचा निळसर रंग

9.Cyanosis (सायनोसिस)

➤ रक्तातील ऑक्सिजनच्या कमतरतेमुळे त्वचा, ओठ निळसर दिसणे

➤ हायपॉक्सियाचे दृष्यमान लक्षण

प्राणी वर्गीकरण – Animal Kingdom (Animal Classification

🔷 General Introduction

➤ सर्व प्राणी किंग्डम अॅनिमेलिया (Kingdom Animalia) मध्ये मोडतात.

➤ हे बहुकोशीय (Multicellular), परपोषी (Heterotrophic) आणि हालचाल करणारे (Motile) असतात.

➤ प्राण्यांना शरीररचना, पेशींची रचना, पोकळीची उपस्थिती, आणि शरीरातील विभाजन (Segmentation) या निकषांवर वर्गीकृत केले जाते.

🔷 1) पोरिफेरा (Porifera) – स्पंज वर्ग (Sponges)

➤ शरीर छिद्रयुक्त (Porous body), पाण्यातून अन्न घेणे.

➤ खरे ऊतक (Tissue) विकसित नाहीत.

➤ उदाहरणे – Sycon, Spongilla, Euplectella

🔷 2) सिलेंट्राटा / नीडेरिया (Coelenterata / Cnidaria)

➤ शरीरात निडोसिस्ट (Nidocyst) नावाचे दंशक पेशी (Stinging cells) असतात.

➤ रेडियल सममिती (Radial symmetry), दोन शरीररूप – पोलिप व मेड्यूसा.

➤ उदाहरणे – Hydra, Jellyfish, Obelia, Coral

🔷 3) प्लॅटीहेल्मिन्थिस (Platyhelminthes) – फ्लॅटवर्म्स (Flatworms)

➤ शरीर सपाट, द्विपार्श्व सममित (Bilateral symmetry), त्रिस्तरीय (Triploblastic).

➤ बरेच परजीवी (Parasitic).

➤ उदाहरणे – Tapeworm (Taenia), Liver fluke (Fasciola)

🔷 4) नेमॅटहेल्मिन्थिस (Nemathelminthes) – राउंडवर्म्स (Roundworms)

➤ शरीर दोन्ही बाजूंनी गोलाकार, अविकसित रक्तवाहिन्या व श्वसनसंस्था.

➤ परजीवी जीवन पद्धती.

➤ उदाहरणे – Ascaris (Roundworm), Wuchereria (Filaria worm)

🔷 5) अ‍निलिडा (Annelida) – खंडयुक्त कृमी (Segmented worms)

➤ शरीरात खंड (Segments), खऱ्या शरीर पोकळीसह (True coelom).

➤ रक्ताभिसरण प्रणाली विकसित.

➤ उदाहरणे – Earthworm (Pheretima), Leech (Hirudinaria)

🔷 6) आर्थ्रोपोडा (Arthropoda) – संधिपाद प्राणी (Joint-legged animals)

➤ शरीरावर बाह्यकंकाल (Exoskeleton) चिटिनयुक्त.

➤ संयुक्त पाय (Jointed legs), सर्वात मोठा संघ.

➤ उदाहरणे – Cockroach, Crab, Butterfly, Spider, Scorpion

🔷 7) मॉलस्का (Mollusca) – शंखधारी प्राणी (Soft-bodied animals)

➤ शरीर मऊ, बहुधा शंख (Shell) असतो.

➤ श्वसनासाठी गिल्स (Gills).

➤ उदाहरणे – Pila (Apple snail), Octopus, Sepia (Cuttlefish)

🔷 8) इकायनोडर्माटा (Echinodermata) – कंटकधारी प्राणी (Spiny-skinned animals)

➤ फक्त सागरी (Marine), शरीरावर काटे.

➤ जलवाहक प्रणाली (Water vascular system) उपस्थित.

➤ उदाहरणे – Starfish (Asterias), Sea urchin, Sea cucumber

🔷 9) हेमीकोर्डेटा (Hemichordata) – अर्धकशेरुकी (Half-chordates)

➤ शरीर तीन भागांत – प्रोबॉसिस, कॉलर, ट्रंक.

➤ नोटोकोर्ड (Notochord) फक्त पुढील भागात आढळतो.

➤ उदाहरण – Balanoglossus

🔷 10) कॉर्डेटा (Chordata) – कशेरुकी प्राणी (Vertebrates)

➤ नोटोकोर्ड (Notochord), पृष्ठीय नाडीतंतू (Dorsal nerve cord), आणि पाठीमागील शेपटी (Post-anal tail) असते.

➤ रक्ताभिसरण प्रणाली बंद प्रकारची.

कॉर्डेटा अंतर्गत प्रमुख वर्ग (Major Classes):

1️⃣ Pisces (माशे) – जलचर, गिल्सद्वारे श्वसन. उदा. Rohu, Shark

2️⃣ Amphibia (उभयचर) – जल व स्थल दोन्ही ठिकाणी राहतात. उदा. Frog, Toad

3️⃣ Reptilia (सरीसृप) – शीत रक्ताचे, खवलेदार त्वचा. उदा. Snake, Lizard, Crocodile

4️⃣ Aves (पक्षी) – उष्ण रक्ताचे, पंख, अंडी देतात. उदा. Pigeon, Sparrow, Peacock

5️⃣ Mammalia (सस्तन प्राणी) – उष्ण रक्ताचे, दूध देतात. उदा. Man, Cow, Dog, Bat

🔷 सारांश (Summary)

➤ प्राणी वर्गीकरणात 10 प्रमुख संघ (Phyla) विचारात घेतले जातात.

➤ यांपैकी Arthropoda हा सर्वात मोठा संघ आहे, तर Chordata मध्ये मानवाचा समावेश होतो.

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

वनस्पती वर्गीकरण (Plant Classification)

🔷 १) संकल्पना (Concept)

➤ पृथ्वीवरील लाखो वनस्पतींचे त्यांच्या वैशिष्ट्यांनुसार गट तयार करण्यास वनस्पती वर्गीकरण म्हणतात.

➤ उद्देश – वनस्पतींची ओळख, तुलना आणि अभ्यास सुलभ करणे.

🔷 २) वर्गीकरणाचे प्रकार (Types of Classification)

➤ (A) कृत्रिम वर्गीकरण (Artificial Classification)

फक्त बाह्य लक्षणांवर आधारित.

उदा. आकार, रंग, उपयोग इ.

उदा. थिओफ्रास्टस, लिनिअस यांनी वापरले.

➤ (B) नैसर्गिक वर्गीकरण (Natural Classification)

बाह्य + अंतर्गत दोन्ही लक्षणांवर आधारित.

उदा. बेंटहॅम आणि हूकर यांचे वर्गीकरण.

➤ (C) उत्क्रांतीवर आधारित वर्गीकरण (Phylogenetic Classification)

वनस्पतींच्या उत्क्रांतीतील नातेसंबंधावर आधारित.

उदा. एंग्लर आणि प्रँटल, हचिन्सन यांनी वापरले.

🔷 ३) वर्गीकरणाचा इतिहास (History of Classification)

➤ थिओफ्रास्टस (Theophrastus) – “Botanyचा जनक”; झाडे, झुडपे, औषधी गटात वर्गीकरण.

➤ लिनिअस (Carolus Linnaeus) – “द्विनाम पद्धतीचा जनक”; प्रत्येक वनस्पतीस दोन नावे – वंश आणि प्रजाती.

➤ बेंटहॅम व हूकर (Bentham & Hooker) – Natural System दिले.

➤ एंग्लर व प्रँटल (Engler & Prantl) – उत्क्रांतीवर आधारित प्रणाली दिली.

🔷 ४) वनस्पतींचे मुख्य गट (Main Groups of Plants)

✅ १) थॅलॉफायटा (Thallophyta)

➤ सर्वात आदिम व साध्या रचनेच्या वनस्पती.

➤ खरे खोड, मुळे, पाने नसतात.

➤ शरीर “थॅलस” स्वरूपाचे असते.

➤ वाहक ऊतक (vascular tissue) नसते.

➤ प्रजोत्पादन बीजांशिवाय बीजुकांद्वारे होते.

➤ पाणी किंवा ओलसर जागी वाढतात.

➤ उदाहरणे:

शैवाल (Algae): Spirogyra, Ulothrix, Chlamydomonas, Volvox, Laminaria, Sargassum.

बुरशी (Fungi): Rhizopus (भाकरीवरील बुरशी), Yeast (साचलेली यीस्ट), Agaricus (मशरूम).

✅ २) ब्रायॉफायटा (Bryophyta)

➤ यांना “पाणथळ वनस्पती” म्हणतात कारण या अंशतः जलजीवी आणि स्थलजीवी आहेत.

➤ खरे वाहक ऊतक नसते पण मुळासारख्या रचना (rhizoids) असतात.

➤ “Amphibians of Plant Kingdom” असेही म्हणतात.

➤ लैंगिक प्रजोत्पादनासाठी पाण्याची आवश्यकता असते.

➤ शरीरात खोड, पाने थोड्याशा प्रमाणात वेगळी दिसतात.

➤ उदाहरणे:

Funaria (Moss), Riccia, Marchantia, Anthoceros.

✅ ३) प्टेरिडोफायटा (Pteridophyta)

➤ या वनस्पतींमध्ये खरे मुळे, खोड आणि पाने असतात.

➤ वाहक ऊतक (xylem, phloem) विकसित असते.

➤ बीज तयार होत नाहीत; बीजुकांद्वारे प्रजनन होते.

➤ यांना “पहिल्या वाहक ऊतक असलेल्या वनस्पती” म्हणतात.

➤ लैंगिक प्रजननासाठी पाण्याची गरज असते.

➤ उदाहरणे:

Fern (Nephrolepis), Equisetum (Horsetail), Lycopodium (Club moss), Marsilea.

✅ ४) जिम्नोस्पर्म (Gymnosperms)

➤ “अनावृत्तबीजी वनस्पती” — बीजांवर आवरण नसते.

➤ बीज तयार होतात पण फुले किंवा फळे नसतात.

➤ या वनस्पती उंच आणि दीर्घायुषी असतात.

➤ खरे मुळे, खोड, पाने असतात आणि वाहक ऊतक पूर्ण विकसित असतात.

➤ परागण आणि फलन वाऱ्याद्वारे (Wind pollination) होते.

➤ उदाहरणे:

Cycas, Pinus (देवदार), Cedrus, Ephedra.

✅ ५) अँजिओस्पर्म (Angiosperms)

➤ “आवृत्तबीजी वनस्पती” – बीज फळाच्या आवरणात बंद असते.

➤ फुलझाडे या गटात येतात.

➤ सर्वाधिक प्रगत व विविधतेने समृद्ध गट.

➤ वाहक ऊतक विकसित आणि पूर्ण कार्यक्षम असतात.

➤ उदाहरणे: आंबा (Mango), गहू (Wheat), तांदूळ (Rice), मटार (Pea), गुलाब (Rose).

🔷 ६) अँजिओस्पर्मचे उपविभाग (Subdivisions of Angiosperms)

✅ (A) एकदलीय (Monocotyledons)

➤ बीजामध्ये एकच दलिका (cotyledon).

➤ शिरा समांतर (Parallel venation).

➤ मूळ तंतुमूल (fibrous).

➤ फुलांची पाकळ्या ३ च्या पटीत.

➤ उदाहरणे: गहू, तांदूळ, ऊस, केळी, लसूण, कांदा.

✅ (B) द्विदलीय (Dicotyledons)

➤ बीजामध्ये दोन दलिका.

➤ शिरा जाळीदार (Reticulate venation).

➤ मूळ प्रधानमूल (tap root).

➤ फुलांची पाकळ्या ४ किंवा ५ च्या पटीत.

➤ उदाहरणे: आंबा, मटार, गुलाब, सूर्यफूल, कापूस.

🔷 ७) आधुनिक वर्गीकरण (Modern Classification)

➤ DNA sequencing, molecular data आणि evolutionary संबंधांवर आधारित.

➤ सर्वाधिक मान्य प्रणाली: APG System (Angiosperm Phylogeny Group)

➤ संगणकीय व जीनोमिक अभ्यासावर आधारित वर्गीकरण.

🔷 ८) वर्गीकरणाचे महत्त्व (Importance of Classification)

➤ वनस्पतींची ओळख आणि अभ्यास सुलभ होतो.

➤ कृषी, औषधी, पर्यावरणशास्त्र, बायोटेक्नॉलॉजी क्षेत्रात उपयोगी.

➤ नवीन प्रजाती शोधणे आणि संरक्षणासाठी मदत होते.

🔷 ९) महत्वाचे शास्त्रज्ञ (Important Botanists)

➤ थिओफ्रास्टस – वनस्पती वर्गीकरणाचा जनक.

➤ लिनिअस – द्विनाम पद्धती.

➤ बेंटहॅम व हूकर – नैसर्गिक प्रणाली.

➤ एंग्लर व प्रँटल – उत्क्रांती आधारित प्रणाली.

➤ हचिन्सन – आधुनिक वर्गीकरण.

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

पोषण (Nutrition)

🔷 अर्थ व प्रकार

➤ पोषण म्हणजे शरीराच्या वाढीस, दुरुस्तीला आणि ऊर्जानिर्मितीसाठी आवश्यक घटकांचे सेवन.

➤ पोषक घटक सहा प्रकारचे असतात – कार्बोहायड्रेट्स, प्रोटीन्स, फॅट्स, व्हिटॅमिन्स, मिनरल्स आणि पाणी.

🔷 १. कार्बोहायड्रेट्स (Carbohydrates)

➤ रासायनिक दृष्ट्या हे C, H, O पासून बनलेले असतात.

➤ ऊर्जेचा मुख्य स्रोत (1 ग्रॅम = 4 कॅलरी).

➤ सामान्य सूत्र: Cₙ(H₂O)ₙ

कार्बोहायड्रेट्सचे प्रकार

(अ) मोनोसॅकॅराइड्स (Monosaccharides)

➤ एकच साखरेचा घटक असतो.

➤ उदा. ग्लुकोज, फ्रक्टोज, गॅलॅक्टोज.

➤ ग्लुकोज = रक्तातील साखर (Blood Sugar).

➤ फ्रक्टोज = फळांमधील साखर.

(ब) डायसॅकॅराइड्स (Disaccharides)

➤ दोन मोनोसॅकॅराइड्स एकत्र येऊन बनतात.

➤ उदा.

सुक्रोज = ग्लुकोज + फ्रक्टोज (ऊस साखर)

लॅक्टोज = ग्लुकोज + गॅलॅक्टोज (दुधातील साखर)

माल्टोज = ग्लुकोज + ग्लुकोज (धान्यातील साखर)

(क) पॉलीसॅकॅराइड्स (Polysaccharides)

➤ अनेक मोनोसॅकॅराइड्स एकत्र येऊन बनतात.

➤ उदा. स्टार्च, ग्लायकोजन, सेल्युलोज.

➤ स्टार्च – वनस्पतींमध्ये साठवण ऊर्जा.

➤ ग्लायकोजन – प्राण्यांमध्ये साठवण ऊर्जा.

➤ सेल्युलोज – वनस्पतींच्या पेशीभित्तीचे घटक.

महत्त्व:

➤ शरीराला त्वरित ऊर्जा पुरवतात.

➤ फॅट्सच्या ऑक्सिडेशनसाठी आवश्यक.

➤ नर्व्हस सिस्टमसाठी महत्त्वाचे इंधन.

🔷 २. प्रोटीन्स (Proteins)

➤ हे अमिनो आम्लांपासून (Amino acids) बनतात.

➤ सूत्र: C, H, O, N आणि काहीवेळा S व P.

➤ 1 ग्रॅम प्रोटीन = 4 कॅलरी ऊर्जा देते.

प्रोटीन्सचे प्रकार

(अ) साधे प्रोटीन (Simple proteins)

➤ पूर्णतः अमिनो आम्लांपासून बनलेले.

➤ उदा. अल्ब्युमिन, ग्लोब्युलिन, केराटिन.

(ब) संयुक्त प्रोटीन (Conjugated proteins)

➤ प्रोटीन + नॉन-प्रोटीन घटक.

➤ उदा. हेमोग्लोबिन (प्रोटीन + हीम), लिपोप्रोटीन, गायक प्रोटीन.

(क) व्युत्पन्न प्रोटीन (Derived proteins)

➤ मूळ प्रोटीनच्या रासायनिक बदलांमुळे तयार झालेले.

➤ उदा. पेप्टोन, प्रोटिओस.

प्रोटीनचे गुणधर्म (Properties of Proteins)

➤ Denaturation:

तापमान, आम्ल किंवा क्षारामुळे प्रोटीनची रचना बदलते.

उदा. अंड्याचा पांढरा भाग गरम केल्यावर घट्ट होणे.

➤ Coagulation (गोठविणे):

द्रवरूप प्रोटीन ठोस रूपात येणे.

उदा. दुधाचे दही बनणे.

➤ Amphoteric nature:

प्रोटीनमध्ये आम्ल आणि क्षार दोन्ही गुणधर्म असतात.

➤ Hydration property:

पाण्याशी संयोग करून फुगण्याची क्षमता.

➤ Buffering property:

शरीरातील pH स्थिर ठेवण्यास मदत.

➤ Biuret test positive:

प्रोटीन उपस्थिती तपासण्यासाठी.

महत्त्व:

➤ शरीराची वाढ, पेशींची दुरुस्ती, एन्झाइम्स आणि हार्मोन्सची निर्मिती.

➤ उदा. अंडी, दूध, डाळी, मांस, कडधान्ये.

🔷 ३. फॅट्स / लिपिड्स (Fats/Lipids)

➤ C, H, O घटक असतात.

➤ 1 ग्रॅम फॅट = 9 कॅलरी ऊर्जा देते.

प्रकार:

➤ साधे फॅट्स – ट्रायग्लिसराइड्स.

➤ संयुक्त फॅट्स – फॉस्फोलिपिड्स, लिपोप्रोटिन्स.

➤ व्युत्पन्न फॅट्स – स्टेरॉल्स (उदा. कोलेस्ट्रॉल).

महत्त्व:

➤ ऊर्जा साठवणूक, अंगरक्षण, ऊष्णतारोधक थर.

➤ व्हिटॅमिन A, D, E, K शोषणासाठी आवश्यक.

🔷 ४. व्हिटॅमिन्स (Vitamins)

➤ शरीरात ऊर्जा निर्माण करत नाहीत पण एन्झाइम क्रियांना मदत करतात.

(अ) चरबीद्रव्य विद्राव्य (Fat-soluble vitamins): A, D, E, क

Vitamin A:कॅरोटीन

➤ डोळ्यांच्या दृष्टीसाठी आवश्यक.

➤ स्रोत – गाजर, बटर, मासे तेल.

➤ कमतरता – रातांधळेपणा (Night blindness).

Vitamin D:कॅल्सीफेरोल

➤ हाडांच्या मजबुतीसाठी, कॅल्शियम शोषणासाठी.

➤ स्रोत – सूर्यप्रकाश, मासे तेल, अंडी.

➤ कमतरता – रिकेट्स, ऑस्टिओमलेशिया.

Vitamin E:

➤ प्रजनन व पेशींचे रक्षण.

➤ स्रोत – बदाम, तेलबिया, हिरवी पालेभाजी.

➤ कमतरता – स्नायू कमजोरी.

Vitamin K:

➤ रक्त गोठविण्यासाठी आवश्यक.

➤ स्रोत – पालेभाज्या, आतड्यांतील जीवाणू.

➤ कमतरता – रक्तस्त्राव वाढणे.

(ब) पाण्यद्रव्य विद्राव्य (Water-soluble vitamins): B-कॉम्प्लेक्स आणि C

Vitamin B₁ (थायामिन):

➤ नर्व्हस सिस्टीमसाठी आवश्यक.

➤ कमतरता – बेरीबेरी.

Vitamin B₂ (रायबोफ्लेविन):

➤ त्वचा आणि डोळ्यांसाठी.

➤ कमतरता – तोंडाच्या कोपऱ्यांवर जखमा.

Vitamin B₃ (नायसिन):

➤ एन्झाइम क्रिया.

➤ कमतरता – पेलाग्रा.

Vitamin B₆ (पायरीडॉक्सिन):

➤ प्रोटीन चयापचय.

➤ कमतरता – अशक्तपणा.

Vitamin B₁₂ (सायनोकॉबॅलामिन):

➤ रक्तनिर्मिती.

➤ कमतरता – पर्निशस अ‍निमिया.

Vitamin C (अ‍स्कॉर्बिक आम्ल):

➤ रोगप्रतिकारशक्ती, कोलेजन निर्मिती.

➤ स्रोत – संत्री, लिंबू, आवळा.

➤ कमतरता – स्कर्वी.

🔷 ५. खनिजे (Minerals)

➤ शरीरात हाडे, दात, रक्त, स्नायूंसाठी आवश्यक.

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

ऑक्सिडेशन (Oxidation) आणि रिडक्शन (Reduction)

🔷 १) ऑक्सिजन व हायड्रोजनच्या दृष्टीने व्याख्या:

➤ ऑक्सिडेशन: ज्या क्रियेमध्ये कोणत्याही पदार्थामध्ये ऑक्सिजनचा संयोग (Addition of Oxygen) होतो किंवा हायड्रोजनचा अपसारण (Removal of Hydrogen) होते, त्या क्रियेला ऑक्सिडेशन म्हणतात.

उदा. ➤ 2H₂ + O₂ → 2H₂O (हायड्रोजनचे ऑक्सिडेशन झाले)

➤ रिडक्शन: ज्या क्रियेमध्ये कोणत्याही पदार्थामध्ये ऑक्सिजनचा अपसारण (Removal of Oxygen) होतो किंवा हायड्रोजनचा संयोग (Addition of Hydrogen) होतो, त्या क्रियेला रिडक्शन म्हणतात.

उदा. ➤ CuO + H₂ → Cu + H₂O (CuO चे रिडक्शन झाले)

🔷 २) इलेक्ट्रॉनच्या दृष्टीने व्याख्या:

➤ ऑक्सिडेशन: ज्या क्रियेमध्ये कोणत्याही पदार्थातून इलेक्ट्रॉन दिला जातो (Loss of electrons), ती क्रिया ऑक्सिडेशन असते.

उदा. ➤ Na → Na⁺ + e⁻

➤ रिडक्शन: ज्या क्रियेमध्ये कोणत्याही पदार्थाने इलेक्ट्रॉन घेतला जातो (Gain of electrons), ती क्रिया रिडक्शन असते.

उदा. ➤ Cl₂ + 2e⁻ → 2Cl⁻

🔷 ३) प्रोटॉनच्या दृष्टीने व्याख्या (Acid-base संकल्पनेत):

➤ ऑक्सिडेशन: ज्या क्रियेमध्ये प्रोटॉन (H⁺) दिला जातो (Loss of proton), ती ऑक्सिडेशन प्रक्रिया आहे.

➤ रिडक्शन: ज्या क्रियेमध्ये प्रोटॉन (H⁺) घेतला जातो (Gain of proton), ती रिडक्शन प्रक्रिया आहे.

🔷 सारांश:

➤ ऑक्सिडेशन = इलेक्ट्रॉन गमावणे / ऑक्सिजन वाढवणे / हायड्रोजन कमी करणे / प्रोटॉन देणे

➤ रिडक्शन = इलेक्ट्रॉन मिळवणे / ऑक्सिजन कमी करणे / हायड्रोजन वाढवणे / प्रोटॉन घेणे

अधिक माहितीसाठी नक्की पहा :  www.yashacharajmarg.com

आहारशास्त्र (Dietetics)

१) पोषणतत्त्वे

➤ अन्नातील रासायनिक घटक जे योग्य प्रमाणात घेतल्यास शरीराच्या सर्व क्रिया सुरळीत ठेवतात त्यांना पोषणतत्त्वे म्हणतात.

➤ समतोल आहारातील प्रमाण :

▪️ पिष्टमय पदार्थ – ५० ते ७०%

▪️ प्रथिने – १० ते १५%

▪️ स्निग्ध पदार्थ – २० ते ३५%

➤ प्रौढ व्यक्तीस साधारण २४०० कॅलरी ऊर्जा आवश्यक.

२) कर्बोदके / पिष्टमय पदार्थ (Carbohydrates) 🌾

➤ कार्बन + हायड्रोजन + ऑक्सिजन पासून बनलेली संयुगे.

➤ सामान्य सूत्र : Cₙ(H₂O)ₙ

➤ सर्वांत सोपे स्वरूप – ग्लुकोज (त्वरित ऊर्जा).

🔹️उदाहरणे :

➤ माल्टोज = ग्लुकोज + ग्लुकोज (बियामध्ये)

➤ लॅक्टोज = ग्लुकोज + गॅलॅक्टोज (दुधात)

➤ सुक्रोज = ग्लुकोज + फ्रुक्टोज (उसाच्या साखरेत)

➤ सेल्युलोज = ग्लुकोज + ग्लुकोज (वनस्पतींच्या सालीत)

➤ स्टार्च = तांदूळ, गहू, बटाटा इ.

🔹️कार्य :

➤ शरीराला ऊर्जा पुरवणे

➤ प्रथिनांची बचत करणे

➤ स्निग्ध पदार्थांचे पचन सुलभ करणे

➤ सेल्युलोजमुळे मलप्रवृत्ती सुधारते

३) प्रथिने (Proteins) 🧬

➤ कार्बन, हायड्रोजन, ऑक्सिजन आणि नायट्रोजनयुक्त संयुगे.

➤ प्रथिने = अमिनो आम्लांची साखळी (एकूण २० अमिनो आम्ले आवश्यक).

➤ क्रियाशील गट : अमिनो (–NH₂) व कार्बोक्झिल (–COOH).

🔹️स्रोत :

➤ डाळी, तेलबिया, मांस, अंडी

🔹️कार्य :

➤ शरीराची वाढ व झीज भरून काढणे

➤ एंझाइम्स, संप्रेरके, प्रतिपिंडे — सर्व प्रथिनांचेच बनलेले

४) स्निग्ध पदार्थ / मेद (Fats) 🧈

➤ कार्बन + हायड्रोजन + ऑक्सिजन, परंतु हायड्रोजनचे प्रमाण जास्त.

➤ ग्लिसेरॉल + स्निग्ध आम्ले = मेद.

🔹️स्रोत :

➤ तेलबिया, वनस्पती तूप, दूध, तूप, लोणी, मांस, कॉड लिव्हर ऑईल

🔹️कार्य :

➤ ऊर्जेचा अंतिम स्रोत

➤ जीवनसत्त्वांचे वाहक

➤ शरीराचे तापमान संतुलित ठेवणे

➤ अंतर्गत अवयवांचे संरक्षण

➤ अन्नाची चव व रुचि वाढवणे

महत्त्वाचे शास्त्रज्ञ

अ) ॲरिस्टॉटल –

➤ याला "जीवशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने वनस्पती व प्राण्यांचे निरीक्षण करून त्यांच्यातील कार्यक्षम भाग जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला.

➤ त्याने प्रथम प्राण्यांचे वर्गीकरण केले.

ब) थिओफ्रास्टस –

➤ याला "वनस्पतीशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने वनस्पतींच्या जुन्या वास्तव्यावरून (Habitat) आणि आकारावरून प्रथमच वर्गीकरण केले.

क) कार्ल लिनियस –

➤ याला "आधुनिक जीवशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने प्रथमच वनस्पती व प्राण्यांचे शास्त्रीय नामकरण केले.

➤ त्याने वनस्पती व प्राणी यांना नावे देण्याची द्विनाम पद्धती (Binomial Nomenclature) सुरू केली.

ड) क्युआयर –

➤ याला "जीवाश्म शास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ त्याने प्राण्यांचे अस्थिमुळे साधर्म्य आहे व अस्तित्वात असलेल्या प्राण्यांच्या सांगाड्याच्या तुलनेत अभ्यास केला.

इ) शेलडेन व श्वान –

➤ यांनी "पेशी सिद्धांत" मांडला.

➤ प्रत्येक सजीवाचे शरीर पेशीपासून बनलेले असते.

➤ पेशींना आकार सर्व अवयवांत सारखा असतो.

➤ पेशीद्वारे अनुवांशिक गुण पुढच्या पिढीत संक्रमित केले जातात.

फ) ओपेरिन –

➤ यांनी "सजीवाच्या उत्पत्तीविषयीचा सिद्धांत" मांडला.

➤ चार अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीभोवती उष्ण वायू व धातूंचे बाष्प होते.

➤ हायड्रोजन अधिक क्रियाशील होता; त्याने कार्बन, नायट्रोजन, ऑक्सिजनशी अभिक्रियेतून मिथेन, अमोनिया, पाणी तयार झाले.

➤ ५०°C तापमानावर अल्कोहोल, ग्लिसरॉल, स्निग्ध आम्ल, अमिनो आम्ल, शर्करा, नायट्रोजनयुक्त पदार्थ निर्माण झाले.

➤ यांच्या संयोगातून प्रथिने, स्निग्ध पदार्थ व कर्बोदके तयार झाली.

➤ यांच्या एकत्रिकरणातून प्राथमिक अवस्थेतील पेशी तयार झाली.

➤ यालाच Chemosynthetic theory म्हणतात.

ग) जॉन लॅमार्क –

➤ याने "सजीवाच्या उत्क्रांतीविषयक सिद्धांत" मांडला.

▪️उपयोग-अनुपयोगी नियम:

➤ अवयवाचा अधिक वापर → विकास

➤ उपयोग न केल्यास → ऱ्हास

➤ उदा. जिराफाची मान लांब, सापाचे पाय नष्ट

▪️संपादित गुण:

➤ एका पिढीत मिळालेले गुण पुढील पिढीत संक्रमित होतात.

➤ हे तत्त्व उत्क्रांती पूर्णपणे स्पष्ट करू शकत नाही.

च) चार्ल्स डार्विन –

➤ याला "उत्क्रांतीवादाचा जनक" म्हणतात.

➤ १८५९ मध्ये Origin of Species लिहून "नैसर्गिक निवड सिद्धांत" मांडला.

▪️Struggle for Existence:

➤ सजीवाला अस्तित्वासाठी संघर्ष करावा लागतो.

▪️Survival of the Fittest:

➤ ज्याच्यात सक्षम गुणधर्म आहेत तोच टिकतो.

▪️Natural Selection:

➤ उपयुक्त गुण पुढील पिढीत जातात.

छ) ह्यूगो डी. व्ह्राईस –

➤ याने "उत्परिवर्तन सिद्धांत" मांडला.

➤ नवीन पिढीमध्ये अचानक बदल होणे = उत्परिवर्तन.

ज) जॉन ग्रेगर मेंडेल –

➤ याला "अनुवांशशास्त्राचा जनक" म्हणतात.

➤ १८६६ मध्ये संकरण प्रयोग केले.

➤ संकरित पिढीत प्रभावी गुण उतरतो.

➤ कमजोर गुण सुप्त राहतो व पुढील पिढीत व्यक्त होतो.

आधिवासातील जीवनपद्धती

1) सहजीवन (Symbiosis) 🤝

▪️दोन किंवा अधिक सजीव एकमेकांकडून फायदा घेऊन निर्माण करतात त्या घनिष्ठ संबंधांना सहजीवन म्हणतात.

🔹️उदाहरणे :

▪️लायकेन (दगडफूल)

➤ शैवाल + कवक यांचे सहजीवन.

➤ कवक पाणी व खनिजे पुरवतो; शैवाल अन्न तयार करून देतो.

▪️वाळवीतील ट्रायकॉनिंफा

➤ वाळवीला लाकूड पचविण्यास मदत.

➤ ट्रायकॉनिंफाला सुरक्षित आश्रय.

▪️शिंबीवर्गीय वनस्पती – रायझोबियम

➤ मुळांच्या गाठींमध्ये नायट्रोजन स्थिरीकरण.

➤ वनस्पतींना नायट्रोजनयुक्त संयुगे मिळतात.

▪️जलव्याल (Hydra) – Zoochlorella शैवाल

➤ शैवाल सूर्यप्रकाशातून अन्न देतो.

➤ Hydra संरक्षण व निवासस्थान प्रदान करते.

▪️बाभळीची झाडे – मुंग्या

➤ मुंग्यांना काट्यांमध्ये निवास व अन्न.

➤ मुंग्या झाडांचे संरक्षण करतात.

2) परजीवन (Parasitism) 

▪️एका सजीवाचा लाभ आणि दुसऱ्याचा तोटा होत असल्यास त्या संबंधाला परजीवन म्हणतात.

▪️तोटा होणारा → पोषिंदा (Host)

▪️फायदा घेणारा → परजीवी (Parasite)

🔹️उदाहरणे :

▪️तंबाखूवरील बंबाकू (Aphids)

➤ वनस्पतीचा रस पिऊन जगतात.

➤ वनस्पतीची वाढ कमी होते.

▪️अमरवेल (Cuscuta) – आंबा/कांचन

➤ हिरव्या रंगाचा अभाव; स्वतः अन्न तयार करू शकत नाही.

➤ पोषिंदाच्या वाहिनीतून रस शोषण.

▪️मानवी शरीरातील जंत (Roundworm इ.)

➤ अन्ननलिकेत राहून अन्न शोषून घेतात.

➤ रक्ताल्पता व पोषणतुटी निर्माण होऊ शकते.

वनस्पतींचे वर्गीकरण

##  मुख्य प्रकार दोन  :

अ) अबीजपत्री (Cryptogamae) 

ब)  बीजपत्री  ( Phanerogame)

--------------=========---------------

अ) अबीजपत्री (Cryptogamae)::

- हे अपुष्प वनस्पती असून यांना बिया येत नाहीत.

-  यांचे तीन विभागात विभाजन करण्यात येते..

1) थॅलोफायटा  ( Thalophyta ) ::

- 'शैवाळाचा विभाग'

- मूळ, खोड, पाने नसतात.

- पाण्यात वाढतात.

* उदाहरण := 

- शैवाळ :: स्पायरोगायरा, कारा, युलोथ्रीक्स,जेलेडीयम, क्लोरेल्ला, कोंड्रस, बट्राकोस्पर्मम.

---------------------------------------------------

2) ब्रायोफायटा ( Bryophyta ) ::

- मुळांऐवजी मुलाभ (Rhuzoid ) असतात. जे वनस्पतींना आधार देतात व अवशोषण करतात.

- उभयचर वनस्पती म्हणून ओळख.

* वर्गीकरण 2 गट ::

i) लिव्हरवार्टस ( हिपॅटेसी )::  

- साधे ब्रायोफायटा

* उदाहरण :: 

रिक्सीया, मर्केन्शीया, पेलीया, लेज्यूनिआ.

ii)माँसेस (मुस्सी ) ::

- प्रगत ब्रायोफायटा

* उदाहरण ::

फ्युनारिया, पॉलीट्रायकम 

--------------------------------------------------

3) टेरिडोफायटा ( Pteridophyta) ::

- अबीजपत्री वर्गातील सर्वात प्रगत व पहिली संवहनी संस्था.

- खरी मुळे, पाने व खोड असलेल्या वनस्पती.

- विकसित वनस्पती

* उदाहरण ::

सिलोटम, इकवीसॅटम, मारसेलिया, नेरीस, ऑडिएन्टम, नेचे, लायकोपोडीअम,

सिलॅजिनेला.

----------------==--------==-----------------

ब) बीजपत्री ( Phanerogamae ) ::

- या बिया येणाऱ्या वनस्पती.

* 2 गटात वर्गीकरण ::

i) अनावृत्तबीजी (Gymnosperms) ::

   - बीयांची निर्मिती होते पण त्या फळामध्ये बंदिस्त नसतात.

- म्हणजे यांना फळे येत नाहीत.

* उदाहरणे ::

पायनस (देवदर), सायकस,पिसिया (ख्रिसमस ट्री ), गिन्कगो बायलोबा.

ii)आवृत्तबीजी वनस्पती ( Angiosperms) :: 

- बिया फळामंध्ये बंदिस्त असतात यांना फळे येतात.

** 2 प्रकार :: 

a) एकबीजपत्री ( monocotyledonous ) ::

- एकाच दलाचे बीज.

* उदाहरणे :: 

कांदा, केळी, बांबू, लसूण, तांदूळ, मका, ज्वारी, गहू.

b) द्विबीजपत्री (Dicotyledonous ) :: 

- दोन दलाचे बीज.

*  उदाहरणे ::

आंबा, पिंपळ, मोहरी,सूर्यफूल, शेंगदाणा.

विज्ञान विषयातील महत्वाची सूत्रे

1. सरासरी चाल = कापलेले एकूण अंतर (s) / लागलेला एकूण वेळ (t)

2. त्वरण = अंतिम वेग (v) - सुरवातीचा वेग (u) / लागलेला वेळ (t)

3. बल = वस्तुमान * त्वरण

4. गतिज ऊर्जा = 1/2mv2

5. स्थितीज ऊर्जा = mgh

6. आरशाचे सूत्र = 1/आरशापासून वस्तूचे अंतर(u) + 1/आरशापासून प्रतिमेचे अंतर(v) = 1/नाभीय अंतर (f) = 2/ वक्रता त्रिजा

7. विशालन (m) = प्रतिमेचा आकार (q) / वस्तूचा आकार (p) = -v/u

8. सममूल्यभार = रेणूवस्तूमान / आम्लारिधर्मता

9. प्रसामान्यता (N) = द्रव्याचे ग्रॅम मधील वजन / ग्रॅम सममूल्यभार * लीटरमधील आकारमान

10. रेणुता (M) = द्रव्याचे ग्रॅम मधील वजन / द्राव्याचे रेणूवस्तूमान * लीटरमधील आकारमान

11. प्रसामान्यता समीकरण = आम्लद्रावणाची प्रसामान्यता * आकारमान = आम्लरी द्रावणाची प्रसामान्यता * आकारमान

12. द्राव्याचे एक लीटर मधील वजन = प्रसामान्यता * ग्रॅम सममूल्यभार

13. दोन बिंदूमधील विभवांतर = कार्य / प्रभार

14. विद्युतधारा = विद्युतप्रभार / काळ

15. वाहनाचा रोध (R) = विभवांतर (V) / विद्युतधारा (I)

16. समुद्राची खोली = ध्वनीचा पाण्यातील वेग * कालावधी / 2

17. ध्वनीचा वेग = अंतर / वेळ

18. पदार्थाने शोषलेली उष्णता = पदार्थाचे वस्तुमान * विशिष्ट उष्माधारकता * तापमानातील वाढ

19. पदार्थाने गमावलेली उष्णता = पदार्थाचे वस्तुमान * विशिष्ट उष्माधारकता * तापमानातील घट

20. उष्णता विनिमयाचे तत्व = उष्ण वस्तूने गमावलेली उष्णता = थंड वस्तूने ग्रहण केलेली उष्णता

21. ओहमचा नियम = I = V / R

22. विद्युतप्रभार = विद्युतधारा * काल

23. कार्य = विभवांतर * विद्युतप्रभार

काही महत्त्वाचे नियम

1.न्यूटनचा गतिविषयक पहिला नियम -

एखाद्या वस्तूवर कोणतेही असंतुलित बल क्रिया करीत नसेल तर ती वस्तू अचल अवस्थेत असल्यास अचल अवस्थेतच राहील अथवा सरळ रेषेत एकसमान गतीत असल्यास ती सतत त्या रेषेत एकसमान गतीत राहील.

2.न्यूटनचा गतिविषयक दुसरा नियम -

संवेग परिवर्तनाचा दर प्रयुक्त बलाशी समानुपाती असतो व संवेगाचे परिवर्तन बलाच्या दिशेने होते.

3.न्यूटनचा गतिविषयक तिसरा नियम -

कोणत्याही एका वस्तूवर बलाची क्रिया होत असताना बल निर्माण करणाऱ्या (दुसऱ्या) वस्तूवर विरुद्ध दिशेने तेवढ्याच परिमाणचे बल प्रतिक्रिया करीत असते.

किंवा

क्रिया बल व प्रतिक्रिया बल यांची परिमाणे समान असतात; परंतु त्यांच्या दिशा परस्परांविरोधी असतात.

4.ऊर्जा अक्षय्यतेचा नियम -

ऊर्जेची निर्मिती किंवा तिचा नाश होऊ शकत नाही. एका प्रकारच्या ऊर्जेचे दुसऱ्या प्रकारच्या ऊर्जेत रूपांतर करता येते, तथापि विश्वामधील एकूण ऊर्जा सदैव अक्षय्य राहते.

5.तरणणाचा नियम -

तरणणाऱ्या वस्तूचे वजन तिच्या द्रव्यास भागाने विस्थापित केलेल्या द्रव्याच्या वजनाएवढे असते.

6.ओहमचा नियम -

जर वाहकाची भौतिक अवस्था कायम राहात असेल तर वाहकाच्या दोन टोकांमधील विभवांतर (V) व वाहकातून जाणारी विद्युत्धारा (I) यांचे गुणोत्तर स्थिर राहते.

महत्वाचे कंप (Sound & Vibration – Key Points) 🎵

🔹️ ध्वनीची निर्मिती वस्तूच्या कंपनामुळे होते. प्रत्येक ध्वनीचे मूळ कुठल्या तरी कंप पावणाऱ्या वस्तूमध्ये असते.

🔹️ ध्वनीचे प्रसारण अनुतरंगाच्या रूपात (Longitudinal Waves) होते.

🔹️ ध्वनीच्या प्रसारणासाठी स्थायू, द्रव किंवा वायू माध्यमाची आवश्यकता असते.

🔹️ ध्वनीचा वेग स्थायू माध्यमात द्रव व वायू माध्यमापेक्षा जास्त असतो.

🔹️ जर १/१० सेकंदाच्या आत दोन ध्वनी आपल्या कानावर पडले, तर त्यांचे स्वतंत्र ज्ञान होत नाही.

🔹️ ध्वनीच्या हवेतील वेगावर तापमान, आर्द्रता व वारा परिणाम करतात.

🔹️ हवेचे तापमान १°C ने वाढविल्यास, ध्वनीचा वेग ०.६ m/s ने वाढतो.

🔹️ दमट हवेत ध्वनीचा वेग कोरड्या हवेपेक्षा जास्त असतो.

🔹️ ध्वनीचा परिणामी वेग = ध्वनीचा वेग + वाऱ्याच्या वेगाची सदिश बेरीज.

🔹️ चंद्रावर माध्यम नसल्यामुळे ध्वनी ऐकू येत नाही.

🔹️ ध्वनीचा वेग प्रकाशापेक्षा कमी असल्यामुळे वीज चमकल्यानंतर ढगांचा गडगडाट थोड्या वेळाने ऐकू येतो.

🔹️ प्रत्यक्ष ध्वनी ऐकल्यानंतर १/१० सेकंदाने प्रतिध्वनी आला, तरच तो स्वतंत्रपणे ऐकला जातो.

🔹️ प्रतिध्वनी ऐकू येण्यासाठी परावर्तक पृष्ठभागाचे अंतर ≥ 17 m असले पाहिजे.

🔹️ वटवाघूळ अंधारात उडण्यासाठी प्रतिध्वनी तत्वाचा उपयोग करते.

🔹️ SONAR (Sound Navigation and Ranging) तत्त्वाने पाण्याची खोली मोजता येते.

🔹️ ध्वनीचा द्रव माध्यमातील वेग > वायू माध्यमातील वेग.

🔹️ निर्वातात ध्वनीचे प्रसारण होत नाही.

🔹️ ०°C तापमानास, हवेतील ध्वनीचा वेग ३३२ m/s असतो.

🔹️ ध्वनीचे परावर्तन प्रकाशाप्रमाणे होते, पण त्यासाठी विस्तृत परावर्तक पृष्ठभाग आवश्यक असतो.

🔹️ ध्वनी एखाद्या पृष्ठभागावरून परावर्तित होऊन पुन्हा ऐकू येतो.