भारतीय अर्थव्यवस्था संकल्पनेवर आधारित योजना
१९४७ पासून २०१७ पर्यंत भारतीय अर्थव्यवस्था नियोजन संकल्पनेवर आधारित होती. नियोजन आयोगाने (१९५१-२०१४) आणि एनआयटीआय आयोग (२०१५-२०१७) यांनी विकसित केलेल्या, अंमलात आणलेल्या आणि देखरेखीच्या पंचवार्षिक योजनांच्या माध्यमातून हे पार पाडले गेले. प्रधानमंत्रिपदाचा कार्यकारी अध्यक्ष म्हणून कमिशनकडे नामित उपसभापती असतात, ज्यांचेकडे कॅबिनेट मंत्रीपद असते. मॉन्टेकसिंग अहलुवालिया हे आयोगाचे अंतिम उपाध्यक्ष आहेत (२६ मे २०१४ रोजी राजीनामा). बाराव्या योजनेत मार्च २०१७ मध्ये मुदत पूर्ण झाली. चौथ्या योजनेपूर्वी राज्य संसाधनांचे वाटप पारदर्शक आणि वस्तुनिष्ठ यंत्रणेऐवजी योजनाबद्ध पद्धतींवर आधारित होते, ज्यामुळे गाडगीळ सूत्र १९६९ मध्ये स्वीकारले गेले. तेव्हापासून सूत्रांच्या सुधारित आवृत्त्या राज्याच्या योजनांसाठी केंद्रीय सहाय्य वाटप निश्चित करण्यासाठी वापरल्या जात आहेत. २०१४ मध्ये निवडून आलेल्या नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वात नव्या सरकारने नियोजन आयोगाचे विघटन करण्याची घोषणा केली आणि त्याऐवजी त्याची जागा बदलली. थिंक टँकला एनआयटीआय आयोग म्हणतात (नॅशनल इन्स्टिट्यूट फॉर ट्रान्सफॉर्मिंग इंडियाचे परिवर्णी शब्द). पंचवार्षिक योजना (एफवायपी) केंद्रीयकृत आणि एकात्मिक राष्ट्रीय आर्थिक कार्यक्रम आहेत. जोसेफ स्टालिन यांनी १ 28 २ in मध्ये सोव्हिएत युनियनमध्ये पहिली पंचवार्षिक योजना राबविली. बहुतेक कम्युनिस्ट राज्यांनी आणि अनेक भांडवलदार देशांनी त्यानंतर त्यांना स्वीकारले. चीनने २०० to ते २०१० पर्यंत एफआयपी वापरणे चालू ठेवले आहे. केंद्र सरकारच्या विकासाकडे दुर्लक्ष करण्यासाठी योजना (जीहुआ) ऐवजी मार्गदर्शक (गुइहुआ) नाव देण्यात आले आहे. स्वातंत्र्यानंतर ताबडतोब भारताने पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या समाजवादी प्रभावाखाली in मध्ये भारताने पहिले एफवायपी सुरू केले.
पंचवार्षिक योजना (एफवायपी) केंद्रीयकृत आणि एकात्मिक राष्ट्रीय आर्थिक कार्यक्रम आहेत. जोसेफ स्टालिन यांनी १९२८ मध्ये सोव्हिएत युनियनमध्ये पहिली पंचवार्षिक योजना राबविली. बहुतेक कम्युनिस्ट राज्यांनी आणि अनेक भांडवलदार देशांनी त्यानंतर त्यांना स्वीकारले. चीनने २००६ ते २०१० पर्यंत एफआयपी वापरणे चालू ठेवले आहे. केंद्र सरकारच्या विकासाकडे दुर्लक्ष करण्यासाठी योजना (जीहुआ) ऐवजी मार्गदर्शक (गुइहुआ) नाव देण्यात आले आहे. स्वातंत्र्यानंतर ताबडतोब भारताने पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या समाजवादी प्रभावाखाली १९५१ मध्ये भारताने पहिले एफवायपी सुरू केले. पहिली पंचवार्षिक योजना ही सर्वात महत्त्वाची होती, कारण स्वातंत्र्यानंतर भारतीय विकासाच्या प्रारंभामध्ये त्याची मोठी भूमिका होती. अशा प्रकारे,त्यांनी कृषी उत्पादनास जोरदार पाठिंबा दर्शविला आणि देशाचे औद्योगिकीकरण देखील सुरू केले (परंतु जड उद्योगांवर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या दुसऱ्या योजनेपेक्षा कमी). सार्वजनिक क्षेत्रातील (उदयोन्मुख कल्याणकारी राज्यासह) तसेच वाढत्या खाजगी क्षेत्रासाठी (बॉम्बे प्लॅन प्रकाशित करणाऱ्या काही व्यक्तींनी प्रतिनिधित्व केलेले) ही एक उत्तम भूमिका असलेल्या मिश्र मिश्रित अर्थव्यवस्थेची विशिष्ट व्यवस्था निर्माण केली.
पहिली पंचवार्षिक योजना (१९५१ ते १९५६)
पहिले भारतीय पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांनी भारतीय संसदेसमोर पहिली पंचवार्षिक योजना सादर केली व त्याकडे तातडीने लक्ष देण्याची गरज आहे. पहिली पंचवार्षिक योजना १९५१ मध्ये सुरू करण्यात आली होती जी मुख्यत: प्राथमिक क्षेत्राच्या विकासावर लक्ष केंद्रित करते. पहिली पंचवार्षिक योजना काही सुधारणांसह हॅरोड-डोमर मॉडेलवर आधारित होती. २०६९ कोटी रुपयांचे एकूण नियोजित अर्थसंकल्प (नंतर २३७८ कोटी) सात व्यापक क्षेत्रासाठी देण्यात आले: सिंचन आणि ऊर्जा (२७.२%), कृषी आणि समुदाय विकास (१७.४%), वाहतूक आणि दळणवळण (२४%), उद्योग (८.४%), सामाजिक सेवा (१६.६%), भूमिहीन शेतकऱ्यांचे पुनर्वसन (४.१%) आणि इतर क्षेत्र आणि सेवांसाठी (२.५%). या टप्प्यातील महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे सर्व आर्थिक क्षेत्रातील राज्याची सक्रिय भूमिका. त्यावेळी अशा भूमिकेचे औचित्य सिद्ध केले गेले कारण स्वातंत्र्यानंतर लगेचच भारताला मूलभूत समस्या म्हणजेच भांडवलाची कमतरता व बचत करण्याची कमतरता होती. उद्दिष्टाचा वाढीचा दर वार्षिक सकल उत्पन्नाच्या (जीडीपी) वाढीच्या २.१% होता; निव्वळ वाढीचा दर ३.६% होता, निव्वळ देशांतर्गत उत्पादनात १५% वाढ झाली. पावसाळा चांगला होता आणि तुलनेने जास्त पीक उत्पादन होते, विनिमय साठा वाढवून दरडोई उत्पन्नात वाढ होते आणि त्यात ८% वाढ झाली आहे. जलद लोकसंख्या वाढीमुळे राष्ट्रीय उत्पन्न दरडोई उत्पन्नापेक्षा अधिक वाढली. याच काळात भाकरा, हिराकुड, मेटूर धरण आणि दामोदर खोरे धरणे यासह अनेक पाटबंधारे प्रकल्प सुरू करण्यात आले. जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्ल्यूएचओ) भारत सरकारसमवेत मुलांचे आरोग्य संबोधित केले आणि बालमृत्यू कमी केली, लोकसंख्या वाढीला अप्रत्यक्षरित्या हातभार लावला. १९५६ मध्ये योजना कालावधी संपल्यावर पाच तंत्रज्ञान संस्था म्हणून भारतीय तंत्रज्ञान संस्था (आयआयटी) सुरू केली गेली. विद्यापीठ अनुदान आयोग (यूजीसी) देशातील उच्च शिक्षण मजबूत करण्यासाठी निधीची काळजी घेण्यासाठी आणि उपाययोजना करण्याकरिता स्थापन करण्यात आले. दुसऱ्या पंचवार्षिक योजनेच्या मध्यभागी अस्तित्वात आलेली पाच पोलादी प्रकल्प सुरू करण्यासाठी करारावर स्वाक्षऱ्या करण्यात आल्या. ही योजना सरकारला अर्ध-यशस्वी ठरली.
दुसरी योजना (१९५६ ते १९६१)
या योजनेत सार्वजनिक क्षेत्राच्या विकासावर आणि "जलद औद्योगिकीकरण" यावर भर देण्यात आला. या योजनेत १ 195 33 मध्ये भारतीय सांख्यिकी शास्त्रज्ञ प्रशांत चंद्र महालनोबिस यांनी विकसित केलेल्या आर्थिक विकासाचे मॉडेल महालनोबिस मॉडेलचे अनुसरण केले. दीर्घावधीची आर्थिक वाढ होण्यासाठी अधिकाधिक उत्पादक क्षेत्रांमध्ये गुंतवणूकीचे चांगल्या वाटप निश्चित करण्याच्या योजनेचा प्रयत्न केला गेला. यामध्ये ऑपरेशन्स रिसर्च आणि ऑप्टिमायझेशनची आधुनिक तंत्रज्ञानाची तसेच भारतीय सांख्यिकी संस्थेत विकसित केलेल्या सांख्यिकी मॉडेलच्या कादंबरीतील अनुप्रयोगांचा उपयोग केला गेला. योजनेने बंद अर्थव्यवस्था गृहित धरली ज्यामध्ये मुख्य व्यापार क्रियाकलाप भांडवली वस्तूंच्या आयातीवर केंद्रित असेल.
भिल्लई, दुर्गापूर आणि राउरकेला येथे जलविद्युत प्रकल्प आणि पाच स्टील प्रकल्प अनुक्रमे रशिया, ब्रिटन (यू.के.) आणि पश्चिम जर्मनीच्या मदतीने स्थापित केले गेले. कोळशाचे उत्पादन वाढविण्यात आले. ईशान्य दिशेला अधिक रेल्वे लाईन्स जोडण्यात आल्या.
टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च अँड अणुऊर्जा आयोग भारतीय संशोधन संस्था म्हणून स्थापना केली गेली. १ 195 .7 मध्ये, प्रतिभावान शोध आणि शिष्यवृत्ती कार्यक्रम सुरू करण्यात आला.
भारतातील दुसरी पंचवार्षिक योजनेत एकूण रक्कम .48 अब्ज रुपये होती. ही रक्कम वीज आणि सिंचन, सामाजिक सेवा, दळणवळण आणि वाहतूक आणि संकीर्ण अशा विविध क्षेत्रांमध्ये वाटप केली गेली. दुसरी योजना वाढती किंमतींचा कालावधी होती. देशालाही परकीय चलन संकटाचा सामना करावा लागला. लोकसंख्येच्या जलद वाढीमुळे दरडोई उत्पन्नातील वाढ मंदावली.
लक्ष्य विकास दर 4.5% आणि वास्तविक विकास दर 4.27% होता.
या योजनेवर शास्त्रीय उदारमतवादी अर्थशास्त्रज्ञ बी.आर. यांनी टीका केली होती. शेनॉय ज्यांनी हे नमूद केले की या योजनेचे "जड औद्योगिकीकरणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी तूट देण्यावर अवलंबून असणे ही अडचणीची एक कृती होती". शेनॉय यांनी असा युक्तिवाद केला की अर्थव्यवस्थेचे राज्य नियंत्रणामुळे तरुण लोकशाही खराब होईल. १ 195 77 मध्ये भारताला बाह्य पेमेंटच्या संकटाचा सामना करावा लागला, ज्याला शेनॉयच्या युक्तिवादाची पुष्टी म्हणून पाहिले जाते.
तिसरी योजना (१९६१ ते १९६६)
तिसऱ्या पंचवार्षिक योजनेत गहू उत्पादनात शेती व सुधारणेवर भर देण्यात आला, परंतु १९६२ च्या छोट्या चीन युद्धाने अर्थव्यवस्थेतील कमकुवतपणा उघडकीस आणून संरक्षण उद्योग व भारतीय सैन्याकडे लक्ष केंद्रित केले. १९६५ ते १९६६ मध्ये पाकिस्तानने भारताशी युद्ध केले. १९६५ मध्ये भीषण दुष्काळही पडला होता. युद्धामुळे महागाई झाली आणि प्राधान्यक्रम किंमती स्थिरतेकडे वळले गेले. धरणाचे बांधकाम चालूच होते. बरीच सिमेंट आणि खताची रोपेही बांधली गेली. पंजाबमध्ये मुबलक गहू उत्पादन सुरू झाले. ग्रामीण भागात अनेक प्राथमिक शाळा सुरू झाल्या. तळागाळातील लोकशाही आणण्याच्या प्रयत्नात पंचायत निवडणुका सुरू झाल्या आणि राज्यांना अधिक विकासाच्या जबाबदाऱ्या देण्यात आल्या. राज्य विद्युत मंडळे व राज्य माध्यमिक शिक्षण मंडळे स्थापन केली गेली. माध्यमिक आणि उच्च शिक्षणासाठी राज्यांना जबाबदार धरले गेले. राज्य रस्ते वाहतूक महामंडळे तयार झाली आणि स्थानिक रस्ते इमारत ही राज्य जबाबदारी बनली. लक्ष्य विकास दर ५.६% होता, परंतु वास्तविक विकास दर २.४% होता.
सुट्टीची योजना (१९६६ ते १९६९)
तिसऱ्या योजनेच्या अपयशी ठरल्यामुळे सरकारला "योजना सुट्टी" जाहीर करण्यास भाग पाडले गेले (१९६६–६७, १९६७-६८ आणि १९६८-६९ पर्यंत). या दरम्यानच्या काळात तीन वार्षिक योजना आखल्या गेल्या. १९६६-६७ दरम्यान पुन्हा दुष्काळाची समस्या निर्माण झाली. शेती, त्यासंबंधित उपक्रम आणि औद्योगिक क्षेत्राला समान प्राधान्य दिले गेले. देशाच्या निर्यातीत वाढ करण्यासाठी भारत सरकारने "रुपयाचे अवमूल्यन" जाहीर केले. योजनेच्या सुट्टीची मुख्य कारणे युद्ध, संसाधनांचा अभाव आणि महागाई वाढ.
चौथी योजना (१९६९ ते १९७४)
यावेळी इंदिरा गांधी पंतप्रधान होत्या. इंदिरा गांधी सरकारने १४ मोठ्या भारतीय बँकांचे राष्ट्रीयकरण केले आणि भारतातील हरित क्रांती प्रगत शेती केली. याव्यतिरिक्त, १९७१चा भारत-पाकिस्तान युद्ध आणि बांगलादेश मुक्ति संग्राम औद्योगिक विकासासाठी राखीव निधी घेतल्यामुळे पूर्व पाकिस्तानमधील (आता बांगलादेश) परिस्थिती बिकट बनली होती. १८ मे,१९७४ रोजी राजस्थानने तिसरा युद्धाची भूमिगत अणुचाचणी (पोखरण-१) देखील केली, अमेरिकेने बंगालच्या उपसागरामध्ये सेव्हन फ्लीटच्या तैनात केल्याच्या उत्तरात. पश्चिम पाकिस्तानवर हल्ला करण्यापासून व युद्धाचा विस्तार करण्यासाठी भारताला इशारा देण्यासाठी हे फ्लीट तैनात केले होते. लक्ष्य विकास दर ५.६% होता, परंतु वास्तविक विकास दर ३.३% होता.
पाचवी योजना (१९७४ ते १९७८)
पाचव्या पंचवार्षिक योजनेत रोजगार, दारिद्र्य निर्मूलन (गरीबी हटाओ) आणि न्याय यावर जोर देण्यात आला. या योजनेत कृषी उत्पादन आणि संरक्षणातील आत्मनिर्भरतेवरही लक्ष केंद्रित केले गेले. १९७८ मध्ये नवनिर्वाचित मोरारजी देसाई सरकारने योजना नाकारली. १९७५ मध्ये विद्युत पुरवठा कायद्यात सुधारणा करण्यात आली, ज्यामुळे केंद्र सरकार वीज निर्मिती व प्रसारात प्रवेश करू शकली.[उद्धरण आवश्यक] वाढती रहदारी सामावून घेण्यासाठी भारतीय राष्ट्रीय महामार्ग यंत्रणा सुरू केली गेली आणि अनेक रस्ते रुंदीकरण करण्यात आले. पर्यटनाचा विस्तारही झाला. वीस कलमी कार्यक्रम १९७५ मध्ये सुरू करण्यात आला. त्यानंतर १९७४ ते १९७९ पर्यंत हा कार्यक्रम सुरू झाला. मिनिममम नीड्स प्रोग्राम (एमएनपी) पाचव्या पंचवार्षिक योजनेच्या पहिल्या वर्षात (१९७४-७८) सादर केला गेला. काही मूलभूत किमान गरजा पुरविणे आणि त्याद्वारे लोकांचे जीवनमान सुधारणे हा या कार्यक्रमाचा उद्देश आहे. डीपी.धर यांनी तयार केले आणि लाँच केले. लक्ष्य विकास दर ४.४% आणि वास्तविक विकास दर ८.८% होता.
सरकती योजना (१९७८–१९८०)
जनता पक्षाच्या सरकारने पाचव्या पंचवार्षिक योजना नाकारली आणि नवीन सहावी पंचवार्षिक योजना (१९७८-१९८०) आणली. १९८० मध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस सरकारने पुन्हा ही योजना नाकारली आणि नवीन सहावा योजना तयार करण्यात आला. रोलिंग प्लॅनमध्ये प्रस्तावित केलेल्या तीन प्रकारच्या योजनांचा समावेश होता. पहिली योजना सध्याच्या वर्षासाठी होती ज्यात वार्षिक अर्थसंकल्प होते आणि दुसरी योजना निश्चित संख्येच्या योजनांसाठी होती, ती कदाचित ३ ४ किंवा ५ वर्षे असू शकेल. दुसरी योजना भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या गरजेनुसार बदलत राहिली. तिसरी योजना म्हणजे दीर्घ मुदतीसाठी म्हणजेच १०,१५ किंवा २० वर्षांसाठी दृष्टीकोन ठेवण्याची योजना. म्हणून रोलिंग योजनांमध्ये योजना सुरू आणि संपुष्टात येण्यासाठी तारखांचे कोणतेही निर्धारण झाले नाही. रोलिंग योजनांचा मुख्य फायदा असा होता की ते लवचिक होते आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील बदलत्या परिस्थितीनुसार लक्ष्ये, व्यायामाचे ऑब्जेक्ट, अंदाज आणि वाटप निश्चित करून निश्चित पंचवार्षिक योजनांच्या कठोरपणावर मात करण्यास सक्षम होते. या योजनेचा मुख्य गैरफायदा असा होता की दरवर्षी लक्ष्यांमध्ये सुधारणा केली गेली तर पाच वर्षांच्या कालावधीत निश्चित केलेली उद्दिष्टे साध्य करणे कठीण झाले आणि ती एक जटिल योजना ठरली. तसेच वारंवार केलेल्या सुधारणांमुळे अर्थव्यवस्थेमध्ये स्थैर्य नसते.
सहावी योजना (१९८०-१९८५)
सहाव्या पंचवार्षिक योजनेत आर्थिक उदारीकरणाची सुरुवात झाली. किंमत नियंत्रणे दूर केली आणि रेशन दुकाने बंद केली गेली. यामुळे अन्नाचे दर वाढले आणि जगण्याची किंमतही वाढली. नेहरूवादी समाजवादाचा हा शेवट होता. शिवारमण समितीच्या शिफारशीनुसार १२ जुलै १९८२ रोजी ग्रामीण भागाच्या विकासासाठी राष्ट्रीय कृषी व ग्रामीण विकास बँक स्थापन करण्यात आले. जास्त लोकसंख्या रोखण्यासाठी कुटुंब नियोजनाचा विस्तारही करण्यात आला. चीनच्या कठोर आणि बंधनकारक एक मुलाच्या धोरणाच्या विरुद्ध भारतीय धोरण बलाच्या [उद्धरणाची आवश्यकता] धमकीवर अवलंबून नव्हते. भारतातील अधिक समृद्ध भागात कमी समृद्ध भागापेक्षा कुटुंब नियोजन वेगाने वेगाने स्वीकारले गेले, ज्यांचा जन्म दर जास्त आहे. या योजनेपासून योजना आयोगाच्या योजनांनुसार सैनिकी पंचवार्षिक योजना विचित्र बनली. सहाव्या पंचवार्षिक योजना ही भारतीय अर्थव्यवस्थेला मोठी यश होती. लक्ष्य विकास दर ५.२% होता आणि वास्तविक विकास दर ५.७% होता. एकमेव पंचवार्षिक योजना जी दोनदा केली गेली. [स्पष्टीकरण आवश्यक]
सातवी योजना (१९८५–१९९०)
सातव्या पंचवार्षिक योजनेचे नेतृत्व काँग्रेस पक्षाने राजीव गांधी यांच्या पंतप्रधानपदी केले. तंत्रज्ञानाची श्रेणीसुधारणा करून उद्योगांची उत्पादकता पातळी सुधारण्यावर या योजनेत भर देण्यात आला. सातव्या पंचवार्षिक योजनेचे मुख्य उद्दीष्टे "सामाजिक न्याय"च्या माध्यमातून वाढणारी आर्थिक उत्पादकता, अन्नधान्याचे उत्पादन आणि रोजगार निर्मितीच्या क्षेत्रात वाढ करणे हे होते. सहाव्या पंचवार्षिक योजनेच्या परिणामी, सातव्या पंचवार्षिक योजनेस आवश्यकतेनुसार आधार देण्यासाठी शेतीत निरंतर वाढ, महागाई दरावरील नियंत्रणे आणि पेमेंट्सचे अनुकूल शिल्लक राहिले. पुढील आर्थिक वाढ. सातव्या योजनेत मोठ्या प्रमाणावर समाजवाद आणि ऊर्जा निर्मितीकडे लक्ष दिले गेले होते. सातव्या पंचवार्षिक योजनेतील जोरदार क्षेत्रे अशी होती: सामाजिक न्याय, दुर्बल लोकांवर होणारे अत्याचार दूर करणे, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर, शेती विकास, दारिद्र्यविरोधी कार्यक्रम,अन्न,वस्त्र आणि निवारा यांचा पूर्ण पुरवठा, लहान-मोठ्या उत्पादकतेत वाढ मोठ्या प्रमाणात शेतकरी आणि भारत स्वतंत्र अर्थव्यवस्था बनवित आहेत. स्थिर वाढीसाठी प्रयत्नशील असलेल्या १५ वर्षांच्या कालावधीवर आधारित, सातव्या योजनेत सन २००० पर्यंत स्वावलंबी वाढीची पूर्तता करण्यावर लक्ष केंद्रित केले गेले होते. या योजनेत कामगार दलात ३९ दशलक्ष लोकांची वाढ होईल आणि रोजगार वाढण्याची अपेक्षा होती. दर वर्षी ४% दराने. सातव्या पंचवार्षिक योजनेच्या भारतातील काही अपेक्षित निकाल खाली दिले आहेत: देयकेची शिल्लक (अंदाज): निर्यात -३३० अब्ज रु (यूएस $ ४.६ अब्ज डॉलर), आयात - (-) ₹ ५४० अब्ज (यूएस $ ७.६ अब्ज डॉलर), व्यापार शिल्लक - (-) २१० अब्ज (यूएस $ २.९ अब्ज) माल निर्यात (अंदाज):६०६.५३ अब्ज रु(यूएस $ ८.५ अब्ज) माल आयात (अंदाज):९५४.३७ अब्ज रु(यूएस $ १३.४ अब्ज) देय शिल्लक रकमेचे अनुमानः निर्यात - ६०७ अब्ज डॉलर (US $ ८.५ अब्ज डॉलर्स), आयात - (-) ₹ ९५४ अब्ज (यूएस $ १३.४ अब्ज डॉलर), व्यापार शिल्लक- (-) ₹ ३४७ अब्ज (यूएस $ ४.९ अब्ज) सातव्या पंचवार्षिक योजनेत भारताने स्वयंसेवी संस्था आणि सर्वसामान्यांचे बहुमूल्य योगदान देऊन देशात एक स्वावलंबी अर्थव्यवस्था घडविण्याचा प्रयत्न केला. लक्ष्य विकास दर ५.०% होता आणि वास्तविक विकास दर ६.०१% होता. आणि दरडोई उत्पन्नाचा विकास दर ३.७% होता.
वार्षिक योजना (१९९०–९२)
१९९० मध्ये आठव्या योजना लागू होऊ शकल्या नाहीत कारण केंद्राच्या वेगवान बदलत्या आर्थिक परिस्थितीमुळे १९९० –९१ आणि १९९१-९२ या वर्षांना वार्षिक योजना मानले गेले. अखेरीस १९९२-९७ या कालावधीसाठी आठवी योजना तयार केली गेली.
आठवी योजना (१९९२-१९९७)
१९८९–९१ हा भारतातील आर्थिक अस्थिरतेचा काळ होता आणि म्हणूनच पंचवार्षिक योजना लागू केली गेली नव्हती. १९९० ते १९९२ च्या दरम्यान फक्त वार्षिक योजना होती. १९९१ मध्ये, भारताला परकीय चलन (विदेशी मुद्रा) साठ्यात एक संकटाचा सामना करावा लागला, तेव्हा फक्त १ अब्ज अमेरिकी डॉलरचा साठा शिल्लक होता. अशाप्रकारे, दबावाखाली येऊन देशाने समाजवादी अर्थव्यवस्थेत सुधारणा करण्याचा धोका पत्करला. पी.व्ही.नरसिंहराव हे भारतीय प्रजासत्ताकाचे नववे पंतप्रधान आणि काँग्रेस पक्षाचे प्रमुख होते आणि त्यांनी भारताच्या आधुनिक इतिहासामधील सर्वात महत्त्वाच्या कारभाराचे नेतृत्व केले, एका महत्त्वपूर्ण आर्थिक परिवर्तनाची आणि राष्ट्रीय सुरक्षेवर परिणाम करणारे अनेक घटनांचे निरीक्षण केले. त्यावेळी डॉ.मनमोहन सिंग (नंतर भारताचे पंतप्रधान) यांनी भारतातील मुक्त बाजार सुधारणेची सुरुवात केली ज्यामुळे जवळजवळ दिवाळखोर देशाला काठावरून आणले. ही भारतात उदारीकरण, खासगीकरण आणि जागतिकीकरण (एलपीजी)ची सुरुवात होती. उद्योगांचे आधुनिकीकरण हे आठव्या योजनेचे प्रमुख आकर्षण होते. या योजनेंतर्गत वाढती तूट आणि परकीय कर्ज सुधारण्यासाठी भारतीय अर्थव्यवस्थेची हळूहळू सुरुवात केली गेली. दरम्यान, १ जानेवारी १९९५ रोजी भारत जागतिक व्यापार संघटनेचा सदस्य झाला. लोकसंख्या वाढीवर नियंत्रण ठेवणे, दारिद्र्य कमी करणे, रोजगार निर्मिती, पायाभूत सुविधा मजबूत करणे, संस्थागत इमारत, पर्यटन व्यवस्थापन, मानव संसाधन विकास, पंचायती राजांचा सहभाग,नगर पालिका, स्वयंसेवी संस्था, विकेंद्रीकरण आणि लोकांचा सहभाग. खर्चाच्या २६.६% क्षेत्रासह उर्जेला प्राधान्य दिले गेले. उद्दिष्टाचा वाढीचा दर ५.६% होता आणि वास्तविक विकास दर ६.८% होता. वर्षाकाठी सरासरी ५.६%चे लक्ष्य गाठण्यासाठी सकल देशांतर्गत उत्पादनाच्या २३.२% गुंतवणूकीची आवश्यकता होती. वाढीव भांडवलाचे प्रमाण ४.१ आहे. गुंतवणूकीची बचत देशांतर्गत स्त्रोतांकडून व परकीय स्त्रोतांकडून होते, एकूण देशांतर्गत उत्पादनाच्या २१.६% आणि सकल देशांतर्गत उत्पादनाच्या १.६% परकीय बचतीचा दर.
नववी योजना (१९९७-२००२)
नवव्या पंचवार्षिक योजना भारतीय स्वातंत्र्याच्या ५० वर्षानंतर आली. नवव्या योजनेत अटलबिहारी वाजपेयी हे पंतप्रधान होते. नवव्या योजनेत प्रामुख्याने देशातील सुप्त आणि अन्वेषित आर्थिक क्षमतांचा उपयोग आर्थिक आणि सामाजिक विकासास चालना देण्यासाठी केला गेला. दारिद्र्य संपुष्टात आणण्याच्या प्रयत्नात देशाच्या सामाजिक क्षेत्रात जोरदार पाठबळ देण्यात आले. आठव्या पंचवार्षिक योजनेच्या समाधानकारक अंमलबजावणीमुळे वेगवान विकासाच्या मार्गावर जाण्याची राज्यांची क्षमताही सुनिश्चित झाली. नवव्या पंचवार्षिक योजनेतही देशातील आर्थिक विकास सुनिश्चित करण्यासाठी सार्वजनिक आणि खासगी क्षेत्रातील संयुक्त प्रयत्न झाले. याव्यतिरिक्त, नवव्या पंचवार्षिक योजनेत देशातील ग्रामीण आणि शहरी भागातील सामान्य लोक तसेच सरकारी यंत्रणांनी केलेल्या विकासासाठी योगदान दिले. पुरेशी संसाधनांसह निर्धारित वेळेत उद्दिष्टांची पूर्तता करण्यासाठी नवव्या योजनेत स्पेशल (क्शन प्लॅन (एसएपी)च्या स्वरूपात नवीन अंमलबजावणीच्या उपायांची आखणी केली गेली. एसएपींनी सामाजिक पायाभूत सुविधा, शेती, माहिती तंत्रज्ञान आणि जल धोरणाचे क्षेत्र समाविष्ट केले.
अर्थसंकल्प
नवव्या पंचवार्षिक योजनेत एकूण सार्वजनिक क्षेत्रातील योजना ८५९,२०० कोटी (यूएस $ १२० अब्ज) इतकी होती. नवव्या पंचवार्षिक योजनेतही आठव्या पंचवार्षिक योजनेच्या तुलनेत योजना खर्चाच्या तुलनेत ४८% आणि योजनेच्या खर्चात ३३% वाढ झाली आहे. एकूण खर्चात केंद्राचा वाटा अंदाजे ५७% होता, तर तो राज्ये आणि केंद्रशासित प्रदेशांसाठी ४३% होता. नवव्या पंचवार्षिक योजनेत जलद आर्थिक वाढ आणि देशातील लोकांचे जीवनमान यांच्यातील संबंध यावर लक्ष केंद्रित केले गेले. या योजनेचे मुख्य लक्ष्य सामाजिक न्याय आणि समतेवर भर देऊन देशात वाढ वाढविणे होते. नवव्या पंचवार्षिक योजनेत देशातील गरीबांच्या विकासासाठी काम करणारी धोरणे सुधारण्याचे उद्दीष्ट साध्य करण्याच्या उद्देशाने वाढीभिमुख धोरणांना एकत्रित करण्यावर महत्त्वपूर्ण महत्त्व दिले आहे. नवव्या योजनेतही समाजात अजूनही प्रचलित असलेल्या ऐतिहासिक असमानता दुरुस्त करण्याचे उद्दीष्ट ठेवले आहे.
उद्दीष्टे
ऐतिहासिक असमानता दूर करणे आणि देशातील आर्थिक वाढ वाढविणे हे नवव्या पंचवार्षिक योजनेचे मुख्य उद्दीष्ट होते. नववी पंचवार्षिक योजना तयार करण्याचे इतर पैलू पुढीलप्रमाणे: लोकसंख्या नियंत्रण शेती व ग्रामीण विकासाला प्राधान्य देऊन रोजगार निर्मिती. दारिद्र्य कमी करणे. गरिबांना अन्न व पाण्याची योग्य उपलब्धता सुनिश्चित करणे. प्राथमिक आरोग्य सेवा सुविधा व इतर मूलभूत गरजांची उपलब्धता. देशातील सर्व मुलांना प्राथमिक शिक्षण. अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि इतर मागासवर्गीय अशा सामाजिकदृष्ट्या वंचित वर्गाला सक्षम बनविणे. शेतीच्या बाबतीत स्वावलंबन विकसित करणे. स्थिर किंमतींच्या मदतीने अर्थव्यवस्थेच्या विकास दरामध्ये गती.
रणनीती
भारतीय अर्थव्यवस्थेत स्ट्रक्चरल परिवर्तन आणि घडामोडी. देशाच्या अर्थव्यवस्थेतील आव्हानांचा सामना करण्यासाठी नवीन पुढाकार आणि सुधारात्मक चरणांची सुरुवात. वेगवान वाढ सुनिश्चित करण्यासाठी दुर्मिळ स्रोतांचा कार्यक्षम वापर. रोजगार वाढविण्यासाठी सार्वजनिक आणि खाजगी समर्थनांचे संयोजन. स्वावलंबन साध्य करण्यासाठी निर्यातीच्या उच्च दरात वाढ करणे. वीज, दूरसंचार, रेल्वे इत्यादी सेवा प्रदान करणे. देशातील सामाजिकदृष्ट्या वंचित वर्गाला सक्षम बनविण्यासाठी विशेष योजना. विकास प्रक्रियेत पंचायती राज संस्था / संस्था आणि नगर पालिकांचा सहभाग आणि सहभाग.
कामगिरी
नवव्या पंचवार्षिक योजनेत जीडीपी विकास दर ५.४ टक्क्यांच्या तुलनेत ६.५% झाला. ४.२%च्या उद्दिष्टाच्या तुलनेत कृषी उद्योग २.१%च्या दराने वाढला. देशातील औद्योगिक वाढ ४.५% होती जी ३%च्या लक्ष्यापेक्षा जास्त होती. सेवा उद्योगाचा विकास दर ७.८% होता. सरासरी वार्षिक वाढीचा दर ६.७% पर्यंत पोहोचला. देशाच्या सर्वांगीण सामाजिक-आर्थिक विकासासाठी नवीन उपाययोजना करण्यासाठी नवव्या पंचवार्षिक योजनेत भूतकाळातील कमतरता लक्षात आल्या आहेत. तथापि, कोणत्याही देशाच्या सुनियोजित अर्थव्यवस्थेसाठी त्या देशातील सामान्य लोकांसह सरकारी यंत्रणांचा एकत्रित सहभाग असावा. भारताच्या अर्थव्यवस्थेची प्रगती सुनिश्चित करण्यासाठी सार्वजनिक, खाजगी आणि सर्व स्तरातील सरकारचा एकत्रित प्रयत्न आवश्यक आहे. उद्दीष्ट वाढ ७.१% व
वास्तविक वाढ ६.८% होती.
दहावी योजना (२००२-२००७)
दहाव्या पंचवार्षिक योजनेची मुख्य उद्दिष्ट्ये:
दर वर्षी ८% जीडीपी वाढ मिळवा.
२००७ पर्यंत दारिद्र्य दरात ५% घट.
कमीतकमी कामगार शक्तीत भर घालण्यासाठी फायदेशीर आणि उच्च-गुणवत्तेचे रोजगार उपलब्ध करून देणे.
२००७ पर्यंत साक्षरता आणि वेतन दरामध्ये असणारी लैंगिक भेद कमीतकमी ५०% कमी केली गेली.
२०-कलमी कार्यक्रम सुरू करण्यात आला.
लक्ष्य वाढ: ८.१% - वाढ साध्यः ७.७%.
दहाव्या योजनेत प्रादेशिक असमानता खाली आणण्यासाठी क्षेत्रीय दृष्टिकोनाऐवजी क्षेत्रीय दृष्टिकोनाचे पालन करणे अपेक्षित होते.
दहाव्या पाच वर्षांसाठी, ४३,८२५ कोटी (६.१ अब्ज अमेरिकन डॉलर) खर्च.
योजनांच्या एकूण योजनेपैकी ९२१,२९१ कोटी (यूएस $ १३० अब्ज) (५७.९%) हे केंद्र सरकारचे आणि ₹ ६९१,००९ कोटी (अमेरिकन $अब्ज डॉलर्स) (४२.१%) राज्य व केंद्रशासित प्रदेशांसाठी होते.
अकरावी योजना (2007–2012)
