प्रयोग व त्याचे प्रकार

प्रयोग व त्याचे प्रकार (Voice And Its Types)

वाक्यातील कर्ता, कर्म, व क्रियापद यांच्या परस्पर संबंधाला प्रयोग असे म्हणतात.

मराठीत प्रयोगाचे तीन प्रकार पडतात.

कर्तरी प्रयोग

कर्मणी प्रयोग

भावे प्रयोग

1. कर्तरी प्रयोग (Active Voice) :

जेव्हा क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग किवा वाचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग (Active Voice) असे म्हणतात.

उदा .

तो चित्र काढतो. (कर्ता- पुल्लिंगी)

ती चित्र काढते. (कर्ता- लिंग)

ते चित्र काढतात. (कर्ता- वचन)

कर्तरी प्रयोगाचे दोन उपप्रकार पडतात.

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग

2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग

1. सकर्मक कर्तरी प्रयोग :

ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असेल तेव्हा त्यास सकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

राम आंबा खातो.

सीता आंबा खाते. (लिंग)

ते आंबा खातात. (वचन)

2. अकर्मक कर्तरी प्रयोग :

ज्या कर्तरी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्म आलेले नसते तेव्हा त्यास अकर्मक कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

राम पडला

सिता पडली (लिंग)

ते पडले (वचन)

2. कर्मणी प्रयोग (Passive Voice) :

क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते तर त्यास कर्मणी प्रयोग (Passive Voice) असे म्हणतात.

उदा .

राजाने राजवाडा बांधला. (कर्म- पुल्लिंगी)

राजाने कोठी बांधली. (कर्म- लिंग)

राजाने राजवाडे बांधले. (कर्म- वचन)

कर्मणी प्रयोगाचे पाच उपप्रकार पडतात.

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग

2. नवीन कर्मणी प्रयोग

3. समापन कर्मणी प्रयोग

4. शक्य कर्मणी प्रयोग

5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग

1. प्राचीन कर्मणी प्रयोग / पुराण कर्मणी प्रयोग :

हा प्रयोग मूल संस्कृत कर्मणी प्रयोगापासून तयार झालेला आहे तसेच या कर्माच्या उदाहरनातील वाक्य संस्कृत मधील कवीरूपी आढळतात.

उदा.

नळे इंद्रास असे बोलीले.

जो – जो किजो परमार्थ लाहो.

2. नवीन कर्मणी प्रयोग : 

ह्या प्रयोगात इंग्लिश मधील Passive Voice प्रमाणे वाक्याची रचना आढळते. तसेच वाक्याच्या सुरवातीला कर्म येते व कर्त्या कडून प्रत्यय लागतात.

उदा .

रावण रामाकडून मारला गेला.

चोर पोलिसांकडून पकडला गेला.

3. समापण कर्मणी प्रयोग :

जेव्हा कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्याच्या क्रियापदाचा अर्थ क्रिया समाप्त झाल्यासारखा असतो तेव्हा त्यास समापण कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

त्याचा पेरु खाऊन झाला.

रामाची गोष्ट सांगून झाली.

4. शक्य कर्मणी प्रयोग :

जेव्हा कर्मणी प्रयोगतील वाक्याच्या क्रियापदाचा अर्थ कर्त्यामध्ये ती क्रिया करण्याची शक्यता असल्यासारखा असतो, दिसतो तेव्हा त्या प्रयोगास शक्य कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

आई कडून काम करविते.

बाबांकडून जिना चढवितो.

5. प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग :

कर्मणी प्रयोगाच्या वाक्यात जेव्हा कर्ता प्रथम मानला जातो तेव्हा त्या प्रयोगास प्रधान कर्तुक कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

त्याने काम केले.

तिने पत्र लिहिले.

3. भावे प्रयोग :

जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वाचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

सुरेशने बैलाला पकडले.

सिमाने मुलांना मारले.

भावे प्रयोगाचे तीन उपप्रकर पडतात.

1. सकर्मक भावे प्रयोग

2. अकर्मक भावे प्रयोग

3. अकर्तुक भावे प्रयोग

1. सकर्मक भावे प्रयोग :

ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले असल्यास त्यास सकर्मक भावे प्रयोग म्हणतात.

उदा.

शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना शिकविले.

रामाने रावणास मारले.

2. अकर्मक भावे प्रयोग :

ज्या भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्म आलेले नसल्यास त्यास अकर्मक भावे प्रयोग असे म्हणतात

उदा .

मुलांनी खेळावे.

विद्यार्थांनी जावे.

3. अकर्तुक भावे प्रयोग :

भावे प्रयोगाच्या वाक्यात कर्ता आलेला नसेल तेव्हा त्यास अकर्तुक भावे प्रयोग असे म्हणतात.

उदा .

आता उजाडले.

शांत बसावे.

आज सारखे उकडते.