हिंदी महासागर
हिंदी महासागर : जगातील पॅसिफिक व अटलांटिक यांच्या नंतरचा तिसऱ्या क्रमांकाचा मोठा महासागर. प्राकृतिक दृष्ट्या हा तरुण वअधिक जटिल महासागर आहे. हिंदी महासागराचे एकूण क्षेत्रफळसु. ७,४९,०२,८०० चौ. किमी. असून सीमावर्ती सागरी भाग वगळताहे क्षेत्र सु. ७,३४,४०,००० चौ. किमी. आहे. जगातील एकूण महा-सागरीय क्षेत्राच्या सु. २०%, तर पॅसिफिक महासागराच्या क्षेत्रफळाच्या निम्म्यापेक्षा कमी क्षेत्र या महासागराने व्यापले आहे. हिंदी महासागराच्या उत्तरेस आशिया, दक्षिणेस अंटार्क्टिका, पश्चिमेस आफ्रिका हे खंड तरपूर्वेस ऑस्ट्रेलिया आहे. या महासागराच्या पश्चिमेस आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकापासून पूर्वेस ऑस्ट्रेलियापर्यंतचा कमाल विस्तार सु. १०,००० किमी. असून उत्तरेस पाकिस्तानच्या किनाऱ्यापासून दक्षिण महासागरापर्यंतचा उत्तर-दक्षिण कमाल विस्तार ९,००० किमी. आहे. हिंदी महासागराच्या ६०°द. अक्षवृत्ताच्या दक्षिणेकडील अंटार्क्टिका खंडापर्यंतचा भाग दक्षिण महासागर (सदर्न ओशन) या नावाने ओळखला जातो. हिंदी महासागराची सागरी सीमा अगदी काटेकोरपणे सांगता येत नाही. पश्चिमेकडील अटलांटिक व हिंदी महासागर यांच्या दरम्यान नैसर्गिक सीमा नसली, तरी ती सामान्यपणे आफ्रिका खंडाच्या दक्षिण टोकाशी असलेल्या केप अगुल्हास या भूशिरापासून दक्षिणेस अंटार्क्टिकाच्या किनाऱ्यापर्यंत २०°पू. रेखांशाला अनुसरून मानली जाते, तर पूर्वेस पॅसिफिक महासागराशी असलेली सीमा मलाया द्वीपकल्प, सुमात्रा, जावा, तिमोर, ऑस्ट्रेलिया व टास्मानियापर्यंत मानली जाते. त्यानंतर टास्मानियाच्या दक्षिण टोकापासून अंटार्क्टिका किनाऱ्या-पर्यंत सामान्यपणे १४७°पू. रेखांशाला अनुसरून मानण्यात येते. हिंदी महासागराच्या उत्तरेस भारत देश असून भारतीय द्वीपकल्पाच्या पश्चिमेस व पूर्वेस असलेले अनुक्रमे अरबी समुद्र व बंगालचा उपसागर हे हिंदी महासागराचे उत्तरेकडील भाग आहेत. इंडिया (भारत) या देशाच्या नावावरूनच या महासागराला इंडियन ओशन (हिंदी महासागर) हे नाव देण्यात आले आहे. हिंदी महासागराच्या सीमावर्ती सागरी प्रदेशांमध्ये मोझँबीक चॅनेल, तांबडा समुद्र, एडनचे आखात, इराणचे (पर्शियन) आखात, ओमानचे आखात, अरबी समुद्र, कच्छचे आखात, खंबायतचे आखात, बंगालचा उपसागर, मानारचे आखात, अंदमान समुद्र, तिमोर समुद्र व ग्रेट ऑस्ट्रेलियन बाइट हे महत्त्वाचे आहेत. बाब-एल्.-मांदेब, हॉर्मुझ, लाँबॉक, पाल्क, मलॅका व सूंदा इ. या महासागराच्या सीमावर्ती भागातील प्रमुख सामुद्रधुनी आहेत. हिंदी महासागरात असणारी मादागास्कर, बहारीन, कॉमोरो, मालदीव, सेशेल्स, मॉरिशस, सिसिली, श्रीलंका, इंडोनेशियन द्वीपसमूह ही सर्व बेटे स्वतंत्र देश आहेत. या महासागराचा बराचसा उत्तर भाग भूवेष्टित असून तेथे अनेक देशांच्या सीमा येऊन भिडल्या आहेत.
निर्मिती : हिंदी महासागराची निर्मिती आणि त्याच्या उत्क्रांतीचा इतिहास अधिक गुंतागुंतीचा आहे. भूपट्ट सांरचनिकी सिद्धांतानुसार या महा-सागराच्या निर्मितीची सुरुवात सु. २० कोटी वर्षांपूर्वी झाली असावी.त्या वेळी अस्तित्वात असलेल्या पॅन्जिआ या महाखंडाचे वेगवेगळ्या खंडांमध्ये विभाजन सुरू झाले. अगदी सुरुवातीला या महाखंडाचे उत्तरेकडील लॉरेंशिया (यूरेशिया) व दक्षिणेकडील गोंडवनभूमी किंवा गोंडवाना अशा दोन खंडांमध्ये विभाजन झाले. त्यांपैकी गोंडवनभूमी या खंडाच्या विभंगामुळे हिंदी महासागराची निर्मिती झालेली आहे. सुमारे १५ कोटी वर्षांपूर्वी गोंडवनभूमी खंड भंग पावले. त्यानंतर सु. १३ कोटीवर्षांपूर्वी भारतीय उपखंड अंटार्क्टिका-ऑस्ट्रेलियापासून अलग झाले. भारतीय उपखंड सु. १२.५ कोटी वर्षांपूर्वी ईशान्येस सरकण्यास सुरुवात झाली. सुमारे ५ कोटी वर्षांपूर्वी भारतीय उपखंड उत्तरेकडील लॉरेंशिया खंडावर आपटू लागले. त्याच वेळी आफ्रिका खंड पश्चिमेकडे वाहत गेले. सुमारे ५.३ कोटी वर्षांपूर्वी ऑस्ट्रेलिया खंड अंटार्क्टिकापासून अलग झाले. या सर्व हालचाली सुरू असताना मधल्या भागात जो खळगा निर्माण झाला, त्यात पाणी साचून हिंदी महासागराची निर्मिती झाली. हिंदी महासागराची आजची सापेक्ष स्थिती सु. ३.६ कोटी वर्षांपूर्वी निर्माण झाली. या महासागरातील बहुतेक सर्व द्रोणी प्रदेश सु. ८ कोटी वर्षांपेक्षा अलीकडच्या कालखंडातील आहेत.
तळरचना : भूपट्ट सांरचनिकी सिद्धांतानुसार मानण्यात आलेल्या वेगवेगळ्या भूपट्टांपैकी भारतीय, आफ्रिकन आणि अंटार्क्टिका हे तीन भूपट्ट हिंदी महासागरातील रोड्रीगेस ट्रिपिल पॉइंट (मॉरिशसच्या पूर्वेस) येथेएकत्र आलेले आहेत. या केंद्रापासून भूपट्टांच्या सांध्याला अनुसरून मध्यस्थ महासागरी पर्वतश्रेण्या (कटक) पसरलेल्या आहेत. त्या पर्वतश्रेण्यांना अनुसरून पाहिले असता सागरतळावर उलट्या इंग्रजी वाय् (ƛ) अक्षरासारखा आकार दिसतो. या पर्वतश्रेण्यांमुळे एका मोठ्या द्रोणी प्रदेशाची पूर्वेकडील, पश्चिमेकडील व दक्षिणेकडील अशा लहान द्रोणी प्रदेशांमध्ये विभागणी झालेली आहे. या वाय् अक्षराचे टोक उत्तरेस, तर शाखा दक्षिणेस आहेत. अरबी समुद्राच्या अगदी वायव्य भागात एडनच्या आखातापासून कार्ल्स्बर्ग रिज या नावाने सुरू होणारी पर्वतश्रेणी चागोस- लखदीव पठारी प्रदेश ओलांडून दक्षिणेस येते. तेथे तिला मध्यस्थ भारतीय (हिंदी) पर्वतरांग (रिज) या नावाने ओळखले जाते. मादागास्कर बेटाच्या आग्नेयीस या श्रेणीच्या दोन शाखा होतात. त्यांपैकी एक श्रेणी नैर्ऋत्येस, तर दुसरी आग्नेयीस जाते. नैर्ऋत्येस जाणारी नैर्ऋत्य भारतीय श्रेणी पुढे आफ्रिकेच्या दक्षिणेस अटलांटिक-भारतीय पर्वतश्रेणीला मिळते. आग्नेयीस जाणारी आग्नेय भारतीय पर्वतश्रेणी पूर्वेकडे वळून टास्मानियाच्या दक्षिणेस भारतीय-अंटार्क्टिक पर्वतरांगेला व पुढे पॅसिफिक-अंटार्क्टिक पर्वतश्रेणीला मिळते. मध्यस्थ भारतीय पर्वतश्रेणी हिंदी महासागराच्या साधारणपणे मध्यात आहे. या महासागरात ९०°पू. रेखावृत्ताला अनुसरून उत्तर-दक्षिण पसरलेली नाइन्टी ईस्ट पर्वतश्रेणी आहे. ९०°पू. रेखावृत्ताला अनुसरून असल्यामुळेच तिला हे नाव देण्यात आले आहे. जगातील महासागरी प्रदेशांतील ही सर्वांत लांब (४,५०६ किमी.) व सरळ पर्वतश्रेणी आहे. १९६२ मध्ये पहिल्यांदा तिचा शोध लागला. दक्षिणेस ३१°द. अक्षवृत्ताच्या दरम्यान असलेल्या ब्रोकन रिजपासून उत्तरेस बंगालच्या उपसागरातील सु. ९°उ. अक्षवृत्तापर्यंत या श्रेणीचा विस्तार आहे. ९°उ. अक्षवृत्ताच्या उत्तरेस बंगालच्या उपसागरातील अवसादाखालीसुद्धा तिचा विस्तार आढळतो. वैशिष्ट्य म्हणजे ही पर्वतश्रेणी भूकंपमुक्त आहे. महासागरातील पठारी प्रदेश सागरतळापासून सु. ३,०५० मी. पेक्षा अधिक उंचीचे आढळतात. मादागास्करच्या दक्षिणेस जलमग्न मोझँबीक व मादागास्कर हे पठारी प्रदेश आहेत. सेशेल्स, लक्षद्वीप, मालदीव, चागोस, कर्गलेन बेटे अशा सागरी पठारांवर आढळतात. चागोस, लक्षद्वीप, मादागास्कर व मोझँबीक हे भाग भूकंपमुक्त आहेत.
जलमग्न शिखरे : गभीर सागरी मैदानी प्रदेशातून एकदम उंचावलेली आणि ज्यांची सागरतळापासून किमान उंची १,००५ मी. आहे, अशा शिखरांना जलमग्न शिखरे असे म्हणतात. ही सामान्यपणे सपाट माथ्याची, मृत ज्वालामुखीची शंकू शिखरे असतात. मध्य हिंदी महासागरीय द्रोणी- प्रदेशात प्रामुख्याने रेयून्यों आणि सेशेल्स बेटांच्या दरम्यान तसेचह्वॉर्टन द्रोणीजवळील व्हेनिंग मेइनेस्झ समूहात अनेक जलमग्न ज्वालामुखी शंकू टेकड्या आहेत. बार्दीन, कोलर, निकितीन व विल्यम्स् ही काहीप्रमुख जलमग्न शिखरे आहेत.
महासागरी द्रोणी प्रदेश : हिंदी महासागरी द्रोणी प्रदेश गुळगुळीत, दाट निक्षेपयुक्त सपाट मैदानांनी आणि त्यांवरील जलमग्न कटक व शिखरांनी युक्त असे आहेत. या महासागरातील कटकरचनेमुळे सु. ३२० ते ९,००० किमी. रुंदीचे द्रोणीप्रदेश निर्माण झाले आहेत. द्रोणींची खोली भूपृष्ठापासून सु. ५,००० मी. पेक्षा अधिक आढळते. ढोबळमानाने उत्तरेकडून दक्षिणेकडे अरेबियन, सोमालीया, मास्कारेन्य, मादागास्कर मोझँबीक, अगुल्हास व क्रॉझे हे पश्चिम भागातील मध्य हिंदी महासागरातील ह्वॉर्टन (सर्वांत मोठा) आणि पूर्व भागातील दक्षिण ऑस्ट्रेलियन हे प्रमुख द्रोणी प्रदेश आहेत.
भूखंड मंच : खंडाजवळच्या उथळ सागरी प्रदेशाला भूखंड मंचअसे म्हणतात. हिंदी महासागरातील भूखंड मंच अरुंद आहेत. भूखंड मंचाचा किनाऱ्यापासूनचा सरासरी विस्तार सु. २०० किमी. असून सर्वाधिक विस्तार सु. ३०० किमी. मुंबई आणि ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्य किनाऱ्या-जवळ आहे. बेटांजवळच्या भूखंड मंचाची रुंदी केवळ सु. ३०० मी. आढळते. आफ्रिका, आशिया आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्याभोवती असलेल्या भूखंड मंचाचा उतार हळूहळू उतरत जाऊन तो सरासरी १४० मी. खोलपर्यंत गेलेला आढळतो. भूखंड मंचाचा पुढील सागरतळ बराच ओबडधोबड असून त्यावर पर्वतरांगा, रुंद पठारी प्रदेश आणि खोल द्रोणी आढळतात. मंच खंड सु. १४० मी. खोलीवर आढळतात. या खंडांच्या पुढे तीव्र उताराच्या जलमग्न निदऱ्या आहेत. गंगा, सिंधू आणि झँबीझी या नद्यांनी आपल्या पात्रांची खूप झीज करून वाहून आणलेला गाळ त्यांच्या मुखाजवळच्या भूखंड मंचावर तसेच भूखंड उताराच्या पायथ्याजवळच्या गभीर सागरी मैदानी प्रदेशात साचलेला आढळतो. गंगा नदीचा अवसादी शंकू जगातील सर्वांत विस्तृत व जाड आहे.
खंदक : हिंदी महासागरात तुलनेने कमी खंदक आहेत. या महासागराची सरासरी खोली ३,८९० मी. असून सर्वाधिक खोली (७,४५० मी.)जावा बेटाच्या दक्षिणेस असलेल्या जावा खंदकातील सूंदा गर्तेत आहे.जावा खंदकाची लांबी सु. ४,५०६ किमी. असून हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा लांब खंदक आहे. जावा बेटाच्या नैर्ऋत्य भागापासून सुरूहोणारा हा खंदक उत्तरेस सुमात्रा बेटाच्या पश्चिम भागातून पुढे अंदमानव निकोबार बेटांच्या किनाऱ्यापर्यंत विस्तारलेला आहे. उत्तर भागात हा खंदक सूंदा या नावाने ओळखला जातो. हा खंदक अरुंद तसेच जागृत ज्वालामुखी व भूकंपी प्रदेश आहे. याच भागात २००४ मध्ये झालेल्यातीव्र भूकंपामुळे अतिविनाशकारी त्सुनामी लाटा निर्माण झाल्या होत्या. भारताच्या किनारपट्टीलाही त्यांचा तडाखा बसला होता.
तळावरील निक्षेप : जगातील तीन प्रमुख महासागरांपैकी हिंदी महासागराला नद्यांद्वारे होणाऱ्या गाळाच्या पुरवठ्याचे प्रमाण सर्वाधिक आहे. त्यापैकी जवळजवळ निम्मा गाळ एकट्या भारतीय उपखंडातील नद्यांद्वारे आणून टाकला जातो. ह्या भूजन्य गाळाचे संचयन प्रामुख्याने भूखंड मंच, भूखंड उतार व सागरी चढ येथे होत असून पुढे हा अवसादी प्रदेशगभीर सागरी मैदानात विलीन झालेला दिसतो. बंगालचा उपसागर, अरबी समुद्र आणि मोझँबीक द्रोणी या भागांत अशा अवसादी शंकूंची जाडी किमान १.६ किमी. आढळते. ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्येस ह्वॉर्टन द्रोणी प्रदेशात सर्वांत जुना गाळ आढळतो. गंगा-ब्रह्मपुत्रा नद्यांच्या मुखासमोरील अवसादी शंकू ११ किमी. पेक्षा अधिक जाडीचा असून त्याचा विस्तार १०°दक्षिण अक्षवृत्तापर्यंत आढळतो. अवसादाचे अल्प प्रमाण दक्षिण सूंदा बेटांच्या किनाऱ्यावर आढळते. कदाचित जावा खंदकाचा अवसाद वहनात अडथळा येत असावा. तेथे अवसादाऐवजी सिलिकायुक्त ज्वालामुखी राख आढळते. तपकिरी आणि लाल चिकणमातीयुक्त अवसादाचे आधिक्य १०°उ. ते ४०°द. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान, परंतु बेटे आणि खंडांच्या किनाऱ्यापासून दूर असलेल्या खोल सागरी भागात आढळते. येथील थरांची जाडी सु. ३०५ मी. आहे. विषुववृत्तीय पट्टा सर्वाधिक महासागरी उत्पादकतेचा असून तेथे कॅल्शियम व सिलिकायुक्त जीवपंक मोठ्या प्रमाणात आढळतात. दक्षिणेस ५०°द. अक्षवृत्ताच्या दरम्यान दुसरा उच्च उत्पादकतेचा प्रदेश आहे. या प्रदेशात डायाटोमीय शैवल जीवपंक आढळतात. महासागरीय कटकांच्या माथ्यावरील सु. ७२ किमी. रुंदीच्या भागात अवसाद आढळत नाहीत पण त्यांच्या उतारांवर अवसादाचे अल्प प्रमाण आढळते. सागरतळावर निर्मितिप्रक्रियेतील वेगवेगळ्या टप्प्यांवरील बेसाल्ट खडक तसेच विविध खनिजे आढळतात. सुमारे ४०–३४० मी. खोलीच्या दरम्यान फॉस्फोराइटाचे थर, १,०००– २,५०० मी. दरम्यान लोह-मँगॅनीजाचे थर, ३,०५० मी. पेक्षा अधिक खोलीच्या भागात गाठाळ लोह-मँगॅनीजाचे थर, तर कार्ल्स्बर्ग आणि मध्यस्थ भारतीय पर्वतरांगेच्या माथ्याच्या भागात जलतापीय धातुयुक्त अवसाद आढळतात.
पृष्ठीय भूमिस्वरूपे : हिंदी महासागराच्या किनारी भागांत नदी-मुखखाडी, त्रिभुज प्रदेश, खाजण, कच्छ वनश्रीयुक्त दलदल, सागरीकडे, प्रवाळभित्ती, जटिल रोधक बेटे, पुळणी, वालुकाराशी इ. भूविशेष आढळतात. हुगळी नदीने बंगालच्या उपसागर किनाऱ्यावर कोलकात्या-जवळ निर्माण केलेली नदीमुखखाडी विशेष प्रसिद्ध आहे. भूसांरचनिकदृष्ट्या पाकिस्तानचा किनारा विशेष क्रियाशील आहे. सिंधू नदीने तेथे१९३ किमी. रुंदीचा त्रिभुज प्रदेश तयार केला आहे. भारतीय उपखंडाच्या किनारी भागात अतिशय विस्तृत अशा पुळणी आहेत. या उपखंडाच्या एकूण किनाऱ्यापैकी जवळजवळ निम्मा किनारी प्रदेश पुळणींनी व्यापला आहे. बहुतांश नदीमुखखाड्यांच्या आणि त्रिभुज प्रदेशांत कच्छ वनश्री आढळते. त्यांपैकी गंगा नदीच्या त्रिभुज प्रदेशात आढळणारे सुंदरबन हे जगातील सर्वांत मोठे कच्छ वनश्रीचे अरण्य आहे. उष्णकटिबंधातील बेटांभोवती तसेच बांगला देश, म्यानमार आणि भारत यांच्या दक्षिण किनाऱ्यांवर आणि आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावर मोठ्या प्रमाणावर अनुतट, रोधक व कंकणद्वीप अशा तीनही प्रकारच्या प्रवाळभित्ती आढळतात.
हवामान : हिंदी महासागराचा काही भाग उत्तर गोलार्धात, तर मोठा भाग दक्षिण गोलार्धात आहे. विषुववृत्तापासूनचे अंतर आणि ऋतूनुसार पृष्ठीय जलाच्या तापमानात तफावत आढळते. जानेवारीमध्ये उत्तर गोलार्धा-तील बहुतांश महासागरी भागातील तापमान २१°ते २७° से.च्या दरम्यान, तर दक्षिण गोलार्धातील बहुतांश भागात ते २७°ते २९° से.च्या दरम्यान असते. जुलैमध्ये उत्तर गोलार्धाच्या काही भागातील पृष्ठीय जलाचे तापमान ३२° से., तर दक्षिण गोलार्धातील दक्षिण महासागराजवळ ते – १° से. पर्यंत कमी झालेले असते. दोन्ही गोलार्धातील ऋतूंची स्थिती एकमेकांच्या बरोबर उलट असते. उन्हाळ्यात नैर्ऋत्य मोसमी वारे आशिया खंडाकडे, तर हिवाळ्यात ईशान्य मोसमी वारे आशिया खंडातून बाहेर वाहत जातात. त्यांचा परिणाम त्यांच्या प्रभावक्षेत्रावर होत असतो. बेटे : हिंदी महासागरात बेटांची संख्या कमी आहे. मादागास्कर(जगातील चौथ्या क्रमांकाचे मोठे बेट), मालदीव, सेशेल्स, सोकोत्राव श्रीलंका ही बेटे म्हणजे खंडांचे विखंडित भाग आहेत. ॲमिरँटिस, अंदमान व निकोबार, चागोस, लक्षद्वीप, ख्रिसमस, कोकोस, कॉमो, क्रॉझे, फॉरक्वर, कर्गलेन, मॉरिशस, प्रिन्स एडवर्ड, रेयून्यों, सेंट पॉल, ॲम्स्टरडॅमहिंदी महासागरआणि सूंदा ही ज्वालामुखी क्रियेतून निर्माण झालेली बेटे आहेत.अंदमान व सूंदा ही कमानीच्या आकाराची बेटे असून त्यांच्या महा-सागराकडील (दक्षिण) बाजूस सागरी खंदक आहेत.
वातावरणीय अभिसरण प्रवाहांनुसार हिंदी महासागराची विभागणी सामान्यपणे पुढील चार अक्षवृत्तीय जलवायुमान उपपट्ट्यांत केलीजाते. (१) मोसमी हवामानाचा पट्टा, (२) व्यापारी वाऱ्यांचा पट्टा, (३) उपोष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधीय पट्टा आणि (४) उप अंटार्क्टिकव अंटार्क्टिक पट्टा.
(१) मोसमी हवामानाचा पट्टा : या पट्ट्याचा विस्तार १०°द. अक्षवृत्ताच्या उत्तरेस असून या प्रदेशातील सागरी हवामानावर मोसमी वाऱ्यांचा प्रभाव जाणवतो. अर्धवार्षिक उत्क्रमण वाऱ्याचे प्रवाह हे या हवामानाचे वैशिष्ट्य आहे. उत्तर गोलार्धात मे ते ऑक्टोबर उन्हाळा ऋतू असतो. या काळात आशिया खंडामध्ये कमी वायुभार, तर ऑस्ट्रेलियामध्ये जास्त वायुभार क्षेत्र तयार झाल्यामुळे नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांची निर्मिती होते. या वाऱ्यांची गती सामान्यपणे दर ताशी ४५ किमी. असते. या वाऱ्यांच्या काळात दक्षिण आशियामध्ये आर्द्र ऋतू असतो. याउलट उत्तरेकडे हिवाळा असताना (नोव्हेंबर ते एप्रिल) आशिया खंडामध्ये जास्त वायुभार आणि १०°द. अक्षवृत्तापासून उत्तर ऑस्ट्रेलियापर्यंतच्या प्रदेशात कमी वायुभार क्षेत्र निर्माण झालेले असते. त्यामुळे ईशान्य मोसमी वाऱ्यांची निर्मिती होते. परिणामतः दक्षिण इंडोनेशिया व उत्तर ऑस्ट्रेलियामध्ये आर्द्र ऋतू असतो. नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांचे जरी नियमितपणे पुनरावर्तन होत असले, तरी दरवर्षीच्या त्यांच्या आगमनाची तारीख आणि तीव्रता यांमध्ये तफावत आढळते किंवा त्याचे निश्चित भाकीत करता येत नाही. मोसमी वाऱ्यांची गतिशीलता एल् निनो प्रवाहाच्या असंगत स्थितीशी आणि दक्षिण पॅसिफिक महासागरातील दक्षिणी दोलायमानता या वातावरणीय आकृतिबंधाशी निगडित असते. हिंदी महासागराचा वायव्य भाग शुष्क हवामानाचा असून तेथील वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान २५ सेंमी.पेक्षाही कमी असते. याउलट, विषुववृत्तीय प्रदेश सर्वांत आर्द्र हवामानाचा असून तेथील सरासरी पर्जन्यमान २०० सेंमी.पेक्षा अधिक असते. महासागरावरील हवेचे तापमान उन्हाळ्यात २५°ते २८°से. असते परंतु आफ्रिकेच्या ईशान्य किनाऱ्यावरील तापमान महासागराच्या खोल भागातील थंड पाण्याच्या ऊर्ध्वगामी प्रवाहांमुळे २३°से.पर्यंत घटलेले आढळते. महासागराच्या उत्तर भागातील हिवाळ्या-तील हवेचे तापमान २२°से.पर्यंत कमी झालेले असते. विषुववृत्तावर आणि विषुववृत्ताच्या दक्षिण भागातही हेच तापमान आढळते. मोसमी प्रदेशात उन्हाळ्यातील आणि हिवाळ्यातील मेघाच्छादन अनुक्रमे ६० – ७०% आणि १० – ३०% असते.
आंतरकटिबंधीय अभिसरण पट्टा ज्या वेळी विषुववृत्तापासून काही अंशावर असतो, तेव्हा या पट्ट्याच्या भागात उष्णकटिबंधीय आवर्तनिर्माण होतात. दोन मोसमी वाऱ्यांच्या दरम्यानच्या काळात प्रामुख्यानेमे-जून आणि ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये बंगालचा उपसागर व अरबी समुद्रावर हे आवर्त निर्माण होतात. बहुतांश आवर्तांमधील वादळे कमी तीव्रतेची असतात, त्या वेळी बराच काळ वातावरण मेघाच्छादित राहून पाऊसही पडतो परंतु काही वादळे अतिशय तीव्र स्वरूपाची वविनाशकारी असतात. काही उष्णकटिबंधीय आवर्त मादागास्कर बेटव ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्य किनाऱ्याला भिडतात.
(२) व्यापारी वाऱ्यांचा पट्टा : व्यापारी वाऱ्यांचा पट्टा १०°ते ३०°द. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान मानला जातो. या पट्ट्यात आग्नेय व्यापारीवारे संथ गतीने वर्षभर वाहत असतात परंतु जून – सप्टेंबर या काळातते अधिक वेगवान होतात. डिसेंबर – मार्च दरम्यान मादागास्करच्या पूर्व किनाऱ्याजवळ चक्रवात निर्माण होतात. या पट्ट्याच्या उत्तर भागातमे – ऑक्टोबर दरम्यान (दक्षिण गोलार्धात हिवाळा असताना) हवेचेसरासरी तापमान २५°से. असते. इतर वेळी ते यापेक्षा किंचित अधिक असते. साधारण ३०°अक्षवृत्ताच्या दरम्यान हवेचे तापमान हिवाळ्यात १६° ते १७°से. तर उन्हाळ्यात २०°ते २२°से. असते. उबदार महासागरी प्रवाहांमुळे या व्यापारी वाऱ्यांच्या पट्ट्यात पूर्वेकडील भागापेक्षा पश्चिमे-कडील भागात हवेचे तापमान २° ते ३°ने वाढते. व्यापारी वाऱ्यांच्या पट्ट्यात उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वर्षणाचे प्रमाण कमी होत जाते.
(३) उपोष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधीय पट्टा : दक्षिण गोलार्धात३०°ते ४०°अक्षवृत्तांच्या दरम्यान हा पट्टा आहे. या पट्ट्याच्या उत्तर भागातील नित्य वारे मंद आणि परिवर्तनशील असतात, तर दक्षिणभागात मध्यम ते प्रबळ असे पश्चिमी वारे वाहतात. दक्षिणेकडीलवाढत्या अक्षवृत्तानुसार तापमान कमीकमी होत जाते. दक्षिणी उन्हाळ्यात( डिसेंबर–फेब्रुवारी) हे तापमान २०° ते २२°से.वरून १०°से.पर्यंत घटते, तर हिवाळ्यात ते १६°ते १७°से.वरून ६° ते ७°से.पर्यंत खाली जाते. येथील पर्जन्यमान मध्यम असून त्याच्या वितरणात समानता आढळते.
(४) उप अंटार्क्टिक व अंटार्क्टिक पट्टा : या पट्ट्याने ४५°द. अक्षवृत्तापासून ते अंटार्क्टिका खंडापर्यंतचा विस्तृत भाग व्यापला आहे. या टप्प्यातून वाहणारे पश्चिमी वारे अंटार्क्टिक निम्न भार क्षेत्राजवळ अतिशय वेगाने वाहतात. हिवाळ्यातील सरासरी तापमान उत्तर भागात ६° ते ७°से., तर अंटार्क्टिका खंडाजवळ ते –१६°से. असते. उन्हाळ्यात हेच तापमान उत्तर भागात १०°से. तर दक्षिण भागात –४°से. असते. या टप्प्यात वारंवार वर्षण होत असून दक्षिणेकडे ते प्रमाण कमी होत जाते. अगदीदक्षिण भागात सामान्यपणे हिमवृष्टी होत असते.
जलविज्ञान : पर्जन्य, वारा व सौरऊर्जा या वातावरणीय घटकांच्यासागरी पृष्ठभागाशी होणाऱ्या आंतरक्रिया, महासागरी पाण्याचे स्रोत आणि खोल सागरी अभिसरण प्रवाह यांच्या अभ्यासावरून हिंदी महासागरातील जलविज्ञानविषयक वैशिष्ट्यांची माहिती प्राप्त झाली आहे. या सर्वांच्या परिणामांतून हिंदी महासागरात पाण्याचे वेगवेगळे आडवे थर निर्माण होतात. त्या प्रत्येक थराचे तापमान आणि त्यातील पाण्याची लवणता भिन्न असते. परिणामतः भिन्नभिन्न घनतेच्या जलराशी निर्माण होतात. जास्त घनतेच्या जलराशी खालच्या बाजूला व त्यावर हलक्या जलराशी अशी रचनातयार होते. ऋतू, अक्षांश आणि पृष्ठीय अभिसरण प्रवाह यांनुसार पृष्ठीय पाण्याच्या तापमानात तफावत आढळते. पृष्ठीय पाण्याची लवणता ही वर्षण, बाष्पीभवन आणि नद्यांचा पाणलोट यांच्यावर अवलंबून असते. या सर्वांच्या परिणामांतून महासागरी प्रवाह निर्माण होतात.
पृष्ठीय प्रवाह : सागरपृष्ठाशी वाऱ्याचे घर्षण होऊन महासागरी पृष्ठीय अभिसारी प्रवाह निर्माण होतात. हिंदी महासागरातील सागरी प्रवाहांचीदिशा येथून वाहणाऱ्या वाऱ्याच्या दिशेला अनुसरून आढळते. मोसमी प्रदेशातील पृष्ठीय अभिसारी प्रवाहांच्या दिशेत ऋतूनुसार दर सहामहिन्यांनी बदल होऊन ते बरोबर विरुद्ध दिशेने वाहू लागतात. त्यामुळे एकमेकांच्या विरुद्ध अशा दोन अर्धबंदिस्त वलयाकार प्रवाहप्रणाली निर्माण होतात. विषुववृत्ताच्या उत्तर भागातील सागरी प्रवाह जुलैमध्ये नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांना अनुसरून ईशान्य दिशेत, तर जानेवारी महिन्यात ईशान्य मोसमी वाऱ्यांना अनुसरून नैर्ऋत्य दिशेत वाहू लागतात. भारतीय उप-खंडामुळे येथील प्रवाहप्रणाली अलग झाल्या आहेत. ईशान्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात अरबी समुद्रात अपसव्य (घड्याळाच्या काट्याच्या विरुद्ध) दिशेत वाहणारा दुर्बल सागरी प्रवाह, तर बंगालच्या उपसागरात सव्य (घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेला अनुसरून) दिशेत वाहणारा प्रबळ प्रवाह निर्माण होतो. याउलट, नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात या दोन्ही समुद्रांतील प्रवाहांची दिशा ईशान्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात असलेल्या दिशेच्या बरोबर विरुद्ध होते. या काळात अरबी समुद्रातउबदार व थंड प्रवाहांच्या दरम्यान भोवरे निर्माण होतात. ईशान्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात श्रीलंकेच्या दक्षिणेस, उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह पश्चिम दिशेने वाहत जातो. पुढे पूर्व आफ्रिकेतील सोमालियाच्या किनाऱ्याजवळ तो दक्षिणेस वळतो आणि त्यानंतर २° द. ते १०° द. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान पुन्हा विषुववृत्तीय प्रतिप्रवाह म्हणून तो पूर्वेस वाहत जातो. तसेच याकाळात या प्रवाहाच्या खाली सु. १५० मी. खोलीवरून विषुववृत्तीय अधःप्रवाह म्हणून पूर्वेस वाहत असतो. नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह उलट दिशेत वळून बळकट मोसमी प्रवाह म्हणून पूर्वेस वाहतो. दक्षिणेस १०° द. रेखावृत्तापर्यंत मोसमी प्रभाव राहतो.अरबी समुद्राच्या पश्चिम भागात सोमाली प्रवाह उन्हाळ्यात आफ्रिकेच्या किनाऱ्याजवळून उत्तरेकडे वाहतो, तर हिवाळ्यात त्याची दिशा बरोबर विरुद्ध बनते.
दक्षिण गोलार्धात व्यापारी वाऱ्यांच्या प्रभावामुळे दक्षिण अटलांटिक व दक्षिण पॅसिफिकप्रमाणेच हिंदी महासागरातही भोवऱ्यासारखे चक्राकार सागरी प्रवाह आढळतात. १०°द. ते २०°द. अक्षवृत्तांदरम्यानच्याआग्नेय व्यापारी वाऱ्यांच्या प्रभावक्षेत्रात पूर्व-पश्चिम दिशेत जाणारा दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाह आढळतो. पश्चिमेस वाहत गेल्यावर मादागास्कर बेटा-जवळ या प्रवाहाच्या दोन शाखा बनतात. त्यांपैकी एक शाखा मादागास्कर बेटापासून उत्तरेस गेल्यानंतर दक्षिणेस वळून आफ्रिकेची मुख्यभूमी आणि मादागास्कर यांदरम्यानच्या मोझँबीक चॅनेलमधून मोझँबीक नावाने दक्षिणेस जाते. दक्षिण आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्याजवळ प्रबळ व अरुंद (सु. १०० किमी.) बनलेला हा प्रवाह अगुल्हास नावाने ओळखला जातो. त्यानंतर आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकाजवळ तो पूर्ववाही होऊन ४५°द. अक्षवृत्ताच्या दक्षिणेस अंटार्क्टिक परिध्रुवीय प्रवाहाला मिळतो. दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाहाची दुसरी शाखा मादागास्कर बेटाच्या पूर्व किनाऱ्याजवळून दक्षिणेस जाऊन पुन्हा ती वक्राकार दिशेत पूर्वेस वळून ४०°ते ४५°द. अक्ष-वृत्तांदरम्यान दक्षिण भारतीय प्रवाह या नावाने वाहते. उत्तर विषुववृत्तीय व दक्षिण विषुववृत्तीय प्रवाहांच्या दरम्यान पश्चिम-पूर्व दिशेत वाहणारा विषुव-वृत्तीय प्रतिप्रवाह आढळतो. हिंदी महासागराच्या पूर्व भागात प्रवाहप्रणाली अविकसित आहे परंतु ऑस्ट्रेलियाच्या पश्चिम किनाऱ्याजवळ दक्षिण भारतीय प्रवाहातूनच पुढे आलेला प्रवाह पश्चिम ऑस्ट्रेलियन या नावाने उत्तरेस वाहत जातो. तेथे काही अंशी भोवऱ्याच्या स्वरूपात हा प्रवाह वाहतो. फक्त अंटार्क्टिका परिध्रुवीय प्रवाह महासागराच्या पृष्ठभागावर पोहोचतो. अगुल्हास प्रवाहाचा विस्तार सु. १,२२० मी., तर सोमाली प्रवाहाचा विस्तार सु. ७९० मी. खोलीपर्यंत असतो. इतर प्रवाह ३०५ मी. पेक्षा अधिक खोलीपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत. इंडोनेशिया आणि ऑस्ट्रेलिया यांच्या सभोवतालचे पॅसिफिक महासागरातील पाणी हिंदी महासागरात येते, तर हिंदी महासागरातील पाणी आफ्रिकेच्या दक्षिणेकडून अटलांटिक महासागराकडे वाहत जाते.
खोल पाण्यातील अभिसरण प्रवाह : पृष्ठीय सागरी प्रवाहांच्या प्रभावाखाली पाण्याची मंद व अनियमित हालचाल आढळते. इराणचे आखात व तांबडा समुद्र यांमधील अधिक लवणतेचे पाणी अरबीसमुद्रमार्गे हिंदी महासागराला येऊन मिळते. हे पाणी पृष्ठीय कमीलवणतेच्या पाण्याखाली जाऊन, सु. ६१० ते १,००५ मी. खोलीच्या दरम्यान उत्तर भारतीय उच्च लवणमय मध्यस्थ जलभाग तयार होतो. या थराचा विस्तार पूर्वेस बंगालच्या उपसागरात तसेच दक्षिणेस मादागास्करव सुमात्रा बेटांपर्यंत असतो. या थराखाली सु. १,५२४ मी. खोलीपर्यंत अंटार्क्टिक मध्यस्थ जलराशी तर १,५२४ ते ३,०४८ मी. खोलीदरम्यान उत्तर अटलांटिक खोल सागरी प्रवाह (प्रवाहाच्या उगमस्थानावरून दिलेले नाव) आढळतो. सु. ३,०४८ मी. पेक्षा अधिक खोलीवर अंटार्क्टिकतलजलराशी आढळते. हा थंड व दाट थर अंटार्क्टिक परिध्रुवीय प्रदेश या उगमस्थानापासून हळूहळू उत्तरेकडे सरकतो. हा मार्ग जवळजवळ ऑक्सिजन न्यूनतेचा पट्टा बनतो. अटलांटिक व पॅसिफिक महासागरांप्रमाणे हिंदी महासागरात तळपाण्याचे स्वतंत्र स्त्रोत नाहीत.
ऊर्ध्वगामी प्रवाह : ऋतूनुसार वाहणाऱ्या मोसमी वाऱ्यांच्या प्रभावामुळे हिंदी महासागरात निर्माण होणारे ऊर्ध्वगामी प्रवाह हा हंगामी आविष्कार आहे. नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात सोमालीजवळचा किनारा, अरबी समुद्राचा किनारा आणि जावा बेटाच्या दक्षिण भागात ऊर्ध्वगामी अभिसरण प्रवाह आढळतात. यांची सर्वाधिक तीव्रता ५°ते ११°उ. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान असते. येथील पृष्ठीय उबदार पाण्याचीजागा सुमारे १४°से. तापमानाच्या पाण्याने घेतली जाते. ईशान्य मोसमी वाऱ्यांच्या काळात भारताच्या पश्चिम किनाऱ्याजवळ प्रबळ ऊर्ध्वगामी अभिसरण प्रवाह निर्माण होतात. याच काळात ५°द. अक्षवृत्ताजवळ मध्यस्थ महासागरी ऊर्ध्वगामी प्रवाह निर्माण होतो. या अक्षवृत्ताच्या उत्तरेकडील उत्तर विषुववृत्तीय प्रवाह आणि दक्षिणेकडील विषुववृत्तीय प्रतिप्रवाह हे दोन प्रवाह एकमेकांच्या विरुद्ध दिशेत वाहतात.
सागरपृष्ठीय जलाचे तापमान : हिंदी महासागराच्या वेगवेगळ्या भागांतील पृष्ठीय जलाच्या तापमानांत असमानता आढळते. उत्तर गोलार्धातील उन्हाळ्यात साधारण २०°द. अक्षवृत्ताच्या उत्तरेस, पश्चिम भागापेक्षा पूर्व भागातील जलाचे तापमान अधिक असते. या काळात बंगालच्या उपसागरातील कमाल तापमान सु. २८°से. असते. आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकावरील गार्डाफूई भूशिराजवळ किमान तापमान २२° से. असते. त्याचा संबंध आफ्रिकेच्या किनाऱ्याजवळील ऊर्ध्वगामी अभिसरण प्रवाहांशी असतो. २०° द. अक्षवृत्ताच्या दक्षिणेस वाढत्या अक्षांशानुसार सागरपृष्ठीय जलाचे तापमान समप्रमाणात कमीकमी होत जाते. २०° द. अक्षवृत्ताजवळ असलेले २२° ते २४° से. तापमान अंटार्क्टिका खंडाजवळ –१०° से.पर्यंत घटलेले आढळते. उत्तर गोलार्धीय हिवाळा ऋतूतील सागरजलाचे तापमानविषुववृत्ताजवळ २८° से., अरबी समुद्राच्या उत्तर भागात २२° ते २३° से., बंगालच्या उपसागरात २५° से., २०° द. अक्षवृत्ताजवळ २२° ते २४° से., ४०° द. अक्षवृत्ताजवळ १४° ते १६° से. तर अंटार्क्टिकाच्या किनाऱ्याजवळ ते –१° ते ०° से.च्या दरम्यान असते.
पृष्ठीय सागरजलाची लवणता : हिंदी महासागरातील पृष्ठीय जलाची लवणता सर्वसाधारणपणे दर हजारी ३२ ते ३७ असून तिच्यात स्थानिक भिन्नता बरीच आढळते. अरबी समुद्रात उपोष्ण कटिबंधीयजास्त तापमानामुळे होणाऱ्या अधिक बाष्पीभवनामुळे सु. १२२ मी. खोलीपर्यंतच्या भागात दर हजारी ३७ इतकी अधिक लवणता आढळते. त्यात ऋतूनुसार काहीसा फरक पडतो. याउलट, बंगालच्या उपसागराला मोठमोठ्या नद्यांपासून गोड्या पाण्याचा मुबलक पुरवठा होत असल्याने पृष्ठीय जलाची लवणता दर हजारी ३२ इतकी कमी आढळते. दक्षिण गोलार्धातील उपोष्ण कटिबंधीय प्रदेशात प्रामुख्याने २५° ते ३५° द. अक्षवृत्तांच्या दरम्यान ही लवणता दर हजारी ३५ पेक्षा अधिक असते.कमी लवणतेचा पट्टा १०° द. अक्षवृत्ताजवळील जलीय सरहद्दीला अनु-सरून इंडोनेशिया ते मादागास्कर यांदरम्यान आढळतो. अंटार्क्टिकाजवळील सागरपृष्ठीय जलाची क्षारता दर हजारी ३४ पेक्षाही कमी असते.
हिम : अंटार्क्टिका खंडामध्ये हिवाळा असताना हिंदी महासागराचा अगदी दक्षिण भाग हिममय असतो. जानेवारी व फेब्रुवारीमध्ये अंटार्क्टिकाच्या किनाऱ्यावरील वितळणारे बर्फ तीव्र वादळामुळे फुटून त्यापासून निर्माण झालेले मोठमोठे हिमनग वारा आणि सागरी प्रवाहांमुळे खुल्या महासागरात वाहत जातात. २०° पू. रेखावृत्ताच्या पश्चिमेस हिमनग-वहनाची उत्तरेकडील मर्यादा ६५° द. अक्षवृत्त असून याच रेखावृत्ताच्या पूर्वेस ६०° द. अक्षवृत्तापर्यंत हिमनग वाहत येतात. काही वेळा उत्तरेस ४०° द. अक्षवृत्तापर्यंतही हिमनग आढळतात.
भरती-ओहोटी : हिंदी महासागरात दैनिक, अर्ध-दैनिक आणि संमिश्र अशा तीनही प्रकारच्या भरती-ओहोटी लाटा निर्माण होतात. दिवसातून दोनदा येणाऱ्या (अर्ध-दैनिक) भरती-ओहोटींचा विस्तार सर्वाधिक आढळतो. आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावर उत्तरेस विषुववृत्तापर्यंत तसेच बंगालच्या उपसागरात अर्ध-दैनिक भरती लाटा निर्माण होतात. अरबी समुद्रात तसेच इराणच्या आखाताच्या अंतर्गत भागात संमिश्र (अर्ध-दैनिक व दैनिक) भरती-ओहोटी येते. ऑस्ट्रेलियाच्या नैर्ऋत्य किनाऱ्यावरील अल्प भाग, अंदमान समुद्रातील थायलंडचा किनारा आणि मध्य इराणच्या आखाताचा दक्षिण किनारा येथे दैनिक भरती-ओहोटी (दररोज एकभरती व एक ओहोटी) लाटांचा प्रभाव आढळतो.
हिंदी महासागर व सीमावर्ती समुद्रांमधील भरती-ओहोटीच्याअभिसीमेत स्थलपरत्वे भिन्नता आढळत असली, तरी तीमध्ये अटलांटिक व पॅसिफिक महासागराइतकी तफावत आढळत नाही. खुल्या महासागरात असणाऱ्या मॉरिशस बेटावरील पोर्ट लूई येथे उधाणाच्या भरतीची अभिसीमा फक्त अर्धा मीटर असते. ऑस्ट्रेलियाच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील जेरॅल्टन वनैर्ऋत्य किनाऱ्यावरील बनबरी येथील अभिसीमा केवळ अडीच सेंमी. पेक्षा किंचित अधिक असते. यांशिवाय भारतातील चेन्नई (१ मी.) व श्रीलंकेतील कोलंबो (०.६ मी.) ही कमी अभिसीमा असणारी ठिकाणे आहेत. सर्वाधिक अभिसीमा हिंदी महासागराच्या पूर्व किनारी भागात आणि अंदमान समुद्रात आढळते. उधाणाच्या भरतीची सर्वाधिक अभिसीमा ऑस्ट्रे- लियाच्या वायव्य किनाऱ्यावरील पोर्ट हेडलँड (५.८ मी.), म्यानमारमधील मर्ग्वी (५.३ मी.) व रंगून (५.१८ मी.) येथे आढळते. मध्यमअभिसीमा आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरील दारेसलाम (टांझानिया) येथे ३.२ मी., दरबान (दक्षिण आफ्रिका प्रजासत्ताक) १.७ मी., कराची( पाकिस्तान) २.३ मी., सागर बेट (भारत) ४.२७ मी. आणि शट अल् अरब (इराक) येथे ती २.५ मी. असते.
आर्थिक महत्त्व :खनिज संसाधने : खनिज तेल हे या महासागराच्या तळाखालून मिळणारे सर्वाधिक महत्त्वाचे संसाधन आहे. इराणच्या आखाती प्रदेशात जगातील सर्वाधिक खनिज तेलसाठेआहेत. अरबी समुद्र व बंगालचा उपसागर यांच्या किनाऱ्यांच्या अपतट भागांत खनिज तेल व नैसर्गिक वायू साठ्यांच्या समन्वेषणाचे काम चालू आहे. दोन्ही प्रदेशांत या दोन्ही संसाधनांचे फार मोठे साठे असावेत असाअंदाज आहे. यांशिवाय ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्य किनाऱ्यावरील अपतट प्रदेश, अंदमान समुद्र, विषुववृत्ताच्या दक्षिणेकडील आफ्रिकेचा अपतट सागरी प्रदेश व मादागास्करच्या नैर्ऋत्य किनाऱ्यावरील अपतट प्रदेशांत खनिज तेल व नैसर्गिक वायूच्या साठ्यांचा शोध घेणे चालू आहे. इराणच्या आखातावरील देश वगळता भारत हा अपतट सागरी प्रदेशातून खनिज तेलाचे व्यापारी तत्त्वावर सर्वाधिक उत्पादन घेणारा देश आहे. त्यापैकी मुंबई हाय या तेलक्षेत्रातून भारत सर्वाधिक खनिज तेल व नैसर्गिक वायूचे उत्पादन घेतो. ऑस्ट्रेलियाच्या वायव्य किनाऱ्यावरील अपतट प्रदेशातून काही प्रमाणात नैसर्गिक वायूचे उत्पादन घेतले जाते.
हिंदी महासागरातून मिळणारे दुसरे महत्त्वाचे खनिज संसाधन म्हणजे ग्रंथिल मँगॅनीज (मँगॅनिजाचे गोटे) . या महासागराच्या दक्षिणेकडील मध्य भागात, साधारणपणे पश्चिमेस, दक्षिण आफ्रिकेच्या किनाऱ्यापासून पूर्वेस दक्षिण ऑस्ट्रेलियन द्रोणीपर्यंतच्या सागरी प्रदेशात मँगॅनिजाचे गोटे आढळतात. पूर्व भागातील या खनिजात मँगॅनिजाचा अंश सर्वाधिक, तर वायव्य भागातील खनिजात तो सर्वांत कमी आहे. प्रगत तंत्रज्ञानाचावापर केला जात असला, तरी या खनिजाचे व्यापारी तत्त्वावर उत्पादनघेणे, त्यावर प्रक्रिया करणे जिकिरीचे ठरते. यांशिवाय इल्मेनाइट, कथिल, टिटॅनियम, फॉस्फराइट, मोनॅझाइट, झिर्कॉन आणि क्रोमाइट ही खनिजे सागरी किनाऱ्याजवळील वालुकामय भागांत मोठ्या प्रमाणात आढळतात.
जैविक संसाधने : हिंदी महासागराचा विस्तार उष्ण आणि समशीतोष्ण कटिबंधीय पट्ट्यात आहे. उष्णकटिबंधीय पट्ट्यांतील उथळ सागरीभागांत मोठ्या प्रमाणावर आढळणाऱ्या प्रवाळ आणि इतर जीवांमुळे कॅल्शियमयुक्त तांबडे शैवल आणि प्रवाळद्वीपे निर्माण झाली आहेत.अशा प्रवाळ खडकांच्या रचना या स्पंजप्राणी, कृमी, खेकडे, मृदूशरीराचे प्राणी, सागरी अर्चिन, भंगुरतारा, चक्राकार मासा, लहान परंतु रंगीबेरंगी मासे इ. प्राण्यांची आश्रयस्थाने आहेत. अशा खडकांच्या निवाऱ्यात या प्राण्यांची पैदास चांगली होते. उष्णकटिबंधीय किनाऱ्यांचा बराचसा भाग घनदाट कच्छ वनश्रीने व्यापलेला असून त्याला अनुसरून येथील प्राणिजीवन आढळते. सागरी लाटांमुळे किनारी भागाची होणारीधूप नियंत्रित करण्याच्या दृष्टीने कच्छ वनश्रीला विशेष महत्त्व आहे. त्याचप्रमाणे विविध जलचरांची ही प्रमुख पैदास केंद्रे आहेत. या महा-सागरी भागात शंभरावर जातीचे लहानमोठे कवचधारी तसेच मृदुशरीराचे असंख्य प्राणी आढळतात. विविध जातीचे उडणारे मासे, तेजस्वीअँकोव्ही, लॅन्टर्न, लहानमोठे ट्यूना, सेलफिश, विविध प्रकारचे शार्कइ. मत्स्यप्रकार, टूथहेड व बलीन प्रकारचे देवमासे, डॉल्फिन, सील यांसारखे मोठे सस्तन प्राणी आणि सागरी कासव इ. या महासागरात आढळतात. ॲल्बट्रॉस व फ्रिगेट पक्षी सर्वत्र आढळतात. महासागराच्या समशीतोष्ण भागातील बेटांवर आणि अंटार्क्टिकाच्या किनारी प्रदेशात विविधप्रकारांचे पेंग्विन पुष्कळ आढळतात.
मासेमारी : हिंदी महासागरातील प्रामुख्याने उत्तर अरबी समुद्र, दक्षिण आफ्रिकेचा किनारा व इतरत्र आढळणाऱ्या ऊर्ध्वगामी सागरी प्रवाहांमुळे पृष्ठीय पाण्यात मोठ्या प्रमाणावर पोषकद्रव्ये आढळतात. त्यामुळे मुबलक प्रमाणात प्लवक जीवांची निर्मिती होते. त्यांवरच व्यापारी दृष्ट्या महत्त्वाच्या सागरी जलचरांची मोठ्या प्रमाणावर पैदास झाल्यामुळे मासेमारीची संभाव्यता येथे अधिक आहे परंतु व्यापारी तत्त्वावरील मासेमारी अल्प प्रमाणात केली जाते. मासेमारीच्या बाबतीत बराचसा भाग अविकसितच राहिला आहे. उष्णकटिबंधीय हवामान हा येथील व्यापारी मासेमारीतील प्रमुख अडथळा ठरला आहे कारण अशा हवामानात पकडलेले मासे त्वरित शीतगृहांमध्ये ठेवले नाहीत किंवा त्यांवर प्रक्रिया केली नाही, तर ते खराब होतात.
या महासागराच्या किनाऱ्यालगतचे देश किनारी मासेमारी करतात. यांमध्ये मुख्यतः कोळंबी, सार्डिन, मॅकरेल, अँकोव्ही, क्रोकर, तांबुसा( स्नॅपर), स्केट, ग्रंट इ. जातींचे मासे पकडले जातात. किनारी मासेमारीत कोळंबीचे उत्पादन व्यापारी तत्त्वावर घेतले जात असून भारत कोळंबीची सर्वाधिक पकड करतो. खोल महासागरी मासेमारी करणाऱ्या देशांपैकीजपान, दक्षिण कोरिया, तैवान, रशिया हे प्रमुख आहेत. अशा मासेमारीत ट्यूना व ट्यूनासारख्या जातीचे मासे उष्ण व समशीतोष्ण कटिबंधात पकडले जातात. किनारी देशांनी त्यांच्या किनाऱ्यापासून ३७० किमी. अंतरापर्यंतच्या आर्थिक पट्ट्यातील सागरी संसाधनांवर आपला हक्क सांगितला, तेव्हापासून मालदीवसारख्या लहान देशांना आपले राष्ट्रीय उत्पन्न वाढविण्यासाठी आपल्या सागरी प्रदेशात मासेमारी करण्याचे हक्क इतरप्रमुख देशांना देण्यात आलेले आहेत. अशा प्रमुख देशांकडे खोल महासागरी मासेमारीसाठी मोठे भांडवल आणि आधुनिक तंत्रज्ञान उपलब्ध असते. या महासागरातून प्रतिवर्षी सु. १०.२ द. ल. मे. टन (जगाच्या सु. ८.६%) मासे पकडले जातात.
व्यापार व वाहतूक : पूर्वीच्या काळी ब्रिटिश, डच व पोर्तुगीजांनी मसाल्याचे पदार्थ, रेशीम व इतर आशियाई उत्पादनांचा व्यापार विकसित केला. त्या दृष्टीने त्यांनी हिंदी महासागराच्या किनारी भागांत आणिबेटांवर आपल्या वसाहती व व्यापारी बंदरांची स्थापना केली. हिंदी महासागराभोवतालच्या देशांची प्रामुख्याने १९५० च्या दशकापासून आर्थिक प्रगती सुरू झाली परंतु त्यांचा व्यापार त्यांच्यावर पूर्वी ज्यादेशांची सत्ता होती त्या देशांशी तसाच चालू राहिला. या किनारीप्रदेशातील देशांचे आपापसातील राजकीय संबंध फारसे सलोख्याचे नसल्यामुळे प्रादेशिक व्यापार मर्यादित राहिला. उदा., भारत-पाकिस्तान, भारत-श्रीलंका. येथील देश या महासागरी मार्गाने प्रामुख्याने कच्च्या मालाची निर्यात करून निर्मितवस्तूंची आयात करतात. हिंदी महासागरव त्यालगतचे काही देश खनिज तेल उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.त्यामुळे त्यांच्या खनिज तेलाची वाहतूक व व्यापार या महासागरातूनच चालतो. येथील तेल उत्पादक देश या महासागरी मार्गानेच यूरोप, उत्तर अमेरिका व पूर्व आशियाई देशांकडे खनिज तेल पाठवितात. विसाव्या शतकात या महासागरातून होणाऱ्या खनिज तेल वाहतुकीत मोठी वाढझाली आहे. त्याशिवाय लोहखनिज, दगडी कोळसा, रबर, चहा यांची वाहतूक या महासागरातून होते. पश्चिम ऑस्ट्रेलिया, भारत आणि दक्षिण आफ्रिका हे देश जपानकडे लोहखनिजाची निर्यात करतात, तर ऑस्ट्रेलिया हा देश ग्रेट ब्रिटनकडे दगडी कोळशाची निर्यात या मार्गाने करतो. मुंबई, कोलकाता (भारत), दारेसलाम (टांझानिया), दरबान (द. आफ्रिका प्रजासत्ताक), पर्थ (ऑस्ट्रेलिया) ही या महासागर किनाऱ्यावरील प्रमुख बंदरे आहेत.
हिंदी महासागरातून होणाऱ्या वाहतुकीचे तीन प्रकार पाडता येतात : (१) डाऊ वाहतूक, (२) सुक्या मालाची वाहतूक करणारी जहाजे आणि (३) तेलवाहू जहाजे (टँकर) .
(१) डाऊ वाहतूक : लहान त्रिकोणाकृती शिडांच्या जहाजांना डाऊ असे म्हणतात. सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वीपासून मोठ्या प्रमाणावर या जहाजांचा वापर केला जात आहे. डाऊंद्वारे केला जाणारा व्यापार प्रामुख्याने हिंदी महासागराच्या पश्चिम भागात चालतो. आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरीलबंदरे आणि अरेबियन द्वीपकल्पावरील बंदरे तसेच भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील मुंबई, मंगलोर इ. बंदरे यांदरम्यान विविध उत्पादनांची वाहतूक डाऊंद्वारे केली जाते. या जहाजांच्या वाहतुकीसाठी मोसमीवाऱ्यांचा लाभ घेतला जातो. बहुतांश डाऊंची जागा आता मोठ्या व शक्तिशाली जहाजांनी तसेच पर्यायी भूमार्गांनी घेतली असून उर्वरितडाऊ साहाय्यकारी इंजिनांनी सुसज्ज केलेले आहेत.
(२) सुक्या मालाची वाहतूक करणारी जहाजे : हिंदी महासागरातून सुक्या मालाची वाहतूक करणाऱ्या जहाजांमध्ये अलीकडे कंटेनर बसविण्यात आले आहेत. बहुतांश कंटेनरयुक्त जहाजे प्रामुख्याने केपऑफ गुड होप मार्ग, सुएझ कालवा, तांबडा समुद्र आणि मलॅका सामुद्रधुनीमार्गे वाहतूक करतात. अशा जहाजांच्या वाहतुकीच्या दृष्टीने दरबान, सिंगापूर, तांबडा समुद्रकिनाऱ्यावरील एडन (येमेन), जिबूती, पोर्ट सूदान (सूदान) इ. बंदरे महत्त्वाची आहेत. दक्षिण आफ्रिका आणि भारत यांची आपली स्वतःची व्यापारी जहाजे आहेत तथापि किनाऱ्यावरील इतर अनेक देशांकडे अगदी मोजकी व्यापारी जहाजे आहेत. त्यामुळे अशा देशांना माल वाहतुकीसाठी इतर देशांवर अवलंबून रहावे लागते. राशिमाल जहाजांद्वारे अवजड सुक्या मालाची वाहतूककेली जाते. अशा जहाजांद्वारे मुख्यतः भारत, दक्षिण आफ्रिका आणिपश्चिम ऑस्ट्रेलियातील लोह खनिज जपान व यूरोपकडे पाठविले जाते. पश्चिम ऑस्ट्रेलियापासून सूंदा सामुद्रधुनीमार्गे दक्षिण चिनी समुद्रातून जपानकडे जाणारा सागरी मार्ग महत्त्वाचा आहे.
(३) तेलवाहू जहाजे : इराणच्या आखातातून निघालेली तेलवाहू जहाजे मुख्यतः दोन दिशांना जातात. त्यांपैकी काही जहाजे उत्तर हिंदी महा-सागरातून मलॅका सामुद्रधुनीकडे, तर काही आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरून दक्षिणेकडे जाऊन केप ऑफ गुडहोपला वळसा घालून पुढे जातात. एडनच्या आखातातून केल्या जाणाऱ्या जहाज वाहतुकीला सोमालियन चाचांचा नेहमीच उपद्रव झालेला आहे. सुएझ कालवा १८६९ मध्ये वाहतुकीला खुला झाल्यापासून यूरोप व अतिपूर्वेकडील देश यांदरम्यानचा जवळचामार्ग उपलब्ध झाला. त्यामुळे खर्चात आणि वेळेतही बचत झाली. या कालव्यामुळे हिंदी महासागर किनाऱ्यावरील बंदरे दक्षिण यूरोप व उत्तर आफ्रिकेतील बंदरांशी जोडली गेली आहेत परंतु सुएझ कालव्याच्या क्षमतेपेक्षा तेलवाहू जहाजांचे आकार बरेच मोठे झाले असल्यामुळेतेल वाहतुकीच्या दृष्टीने या कालव्याचे पूर्वी असलेले महत्त्व आताकमी झाले आहे. त्यामुळे इराणच्या आखातातून यूरोपकडे तेल वाहून नेणाऱ्या मोठमोठ्या जहाजांना केप ऑफ गुडहोप या लांबच्या मार्गाने जावे लागते. तसेच पूर्वेस जपानकडे जाणाऱ्या मोठ्या जहाजांना मलॅका व सिंगापूर सामुद्रधुनीऐवजी लेसर सूंदा बेटांपैकी बाली आणि लाँबॉक बेटांदरम्यानच्या लाँबॉक सामुद्रधुनीमार्गे जावे लागते.
राजनैतिक महत्त्व : एकेकाळी हिंदी महासागर हा दुर्लक्षित प्रदेशहोता परंतु अलीकडे औद्योगिक, व्यापारी व आर्थिक विकास, राजकीय स्थिरता, राजनैतिक तसेच भूराजनीती आणि लष्करी डावपेचांच्या दृष्टीने या प्रदेशाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. किनारी देशांबरोबरच नेपाळ, अफगाणिस्तान यांसारख्या खंडांतर्गत स्थान असलेल्या देशांनाही हिंदी महासागरातील राजकारण आणि व्यापार यांमध्ये विशेष रस आहे. यातून जाणारे सागरी मार्ग हे व्यूहरचनाशास्त्रीय दृष्ट्या जगातील सर्वांत महत्त्वाचे समजले जातात. शीतयुद्धाच्या समाप्तीपासून हिंदी महासागर परिसरात जगातील निम्म्यापेक्षा अधिक सशस्त्र संघर्ष व युद्धे उद्भवलेली आढळतात. या प्रदेशातील अण्वस्त्रधारी भारत आणि पाकिस्तान, त्यांची या प्रदेशातील वर्चस्वासाठी चाललेली स्पर्धा, दहशतवादी कारवायांसाठी होणारा महासागराचा उपयोग, अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचे पूर्वीपासून येथे असणारे लष्करी व आरमारी तळ, त्यांचा इराक, अफगाणिस्तानातील हस्तक्षेप, इस्लामी दहशतवाद, आफ्रिकेच्या शृंगभूमी प्रदेशातील वाढती चाचेगिरी, चीनचा या प्रदेशातील वाढता हस्तक्षेप, घटते मत्स्यसंसाधन इ. या प्रदेशातील अत्यंत नाजूक व गुंतागुंतीचे प्रश्न आहेत.
जगातील सागरी मार्गाने होणाऱ्या खनिज तेलाच्या एकूण व्यापारापैकी सु. ८०% व्यापार एकट्या हिंदी महासागरातून होतो. त्या दृष्टीने हॉर्मझ, बाब-एल्-मांदेब व मलॅका या सामुद्रधुनी महत्त्वाच्या आहेत. त्यामुळे जगातील अनेक देशांचे हितसंबंध या महासागराशी निगडित आहेत. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांनी या प्रदेशातील लष्करी हालचालींवर लक्ष ठेवण्यासाठी बहारीन येथे आरमारी तळ आणि द्येगो गार्सीआ येथे हवाई वनौसेना तळ ठेवले आहेत. यांशिवाय त्यांनी इराणच्या आखातातून खनिज तेलाच्या सुरक्षित वाहतुकीसाठी कम्बाइन्ड टास्क फोर्स–१५२ तसेच ओमानच्या आखातापासून ते केन्याच्या किनाऱ्यापर्यंतच्या मार्गावरील चाचेगिरी रोखण्यासाठी कम्बाइन्ड फोर्स–१५० यांसारखी प्रमुख नौसेना नियुक्त कार्यबले तैनात केली आहेत परंतु अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांचे या प्रदेशातील पूर्वीचे वर्चस्व आज काही अंशी कमी झाले आहे. फ्रान्सची उत्तर व नैर्ऋत्य भागांतील उपस्थितीही महत्त्वपूर्ण मानली जाते. या देशाने जिबूती, रेयून्यों बेट व अबू धाबी येथे आपले नौसेना तळ स्थापन केले आहेत. इराण ही सुद्धा या प्रदेशातील प्रमुख सत्ता म्हणून उदयास येत आहे.
चीनच्या प्रसंगोपात्त आक्रमक मृदू कार्यत्वरा राजनीतीनुसार त्याचे या प्रदेशात आपले वर्चस्व व महत्त्व वाढविण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. त्या दृष्टीने चीन हिंदी महासागर प्रदेशातील वेगवेगळ्या देशांना फार मोठी कर्जे देत आहे. त्या देशांतील रस्ते, लोहमार्ग बांधणी, धरणे, बंदरे विकास, विद्युत्निर्मिती प्रकल्प इ. पायाभूत सुविधांच्या उभारणीत मोठी गुंतवणूक करीत आहे. त्या देशांना गरजेनुसार लष्करी मदत देऊ करीत आहे. संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदेत आपल्या नकाराधिकाराचा वापर करून या देशांना राजकीय पाठिंबा देत आहे. या सर्व माध्यमांतून चीनने या देशांवर बऱ्यापैकी वजन निर्माण केले आहे. उदा., श्रीलंका, पाकिस्तान, केन्या इत्यादी. क्रा संयोगभूमीतून कालवा काढून चीनचा पॅसिफिक किनारा हिंदी महा-सागराला जोडण्याच्या प्रयत्नात चीन आहे. त्यामुळे चीनची नौसेना आणि व्यापारी जहाजे पूर्व आफ्रिका व आशियाचा पूर्व किनारा यांदरम्यान सुलभतेने ये-जा करू शकतील. साहजिकच चीनचे या क्षेत्रात वर्चस्व निर्माण होऊन सत्ता असंतुलन होण्याची भीती आहे.
भारताचे भौगोलिक स्थान हिंदी महासागराच्या शिरोभागी अगदी मोक्याच्या ठिकाणी आहे. भारताचे आर्थिक, व्यापारी, राजकीय, लष्करी व राजनैतिक हितसंबंध या महासागराशी निगडित आहेत. त्यामुळे भारताच्या दृष्टीने तर या महासागराला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. या महासागराच्या सान्निध्यामुळे मोसमी वाऱ्यांपासून पाऊस मिळतो आणि दक्षिण भारताचे हवामान सौम्य राहते. मासेमारीच्या दृष्टीने तसेच खनिज तेल व नैसर्गिक वायू उत्पादनाच्या दृष्टीने या महासागराला विशेष महत्त्व आहे.हिंदी महासागर हा शांततेचा पट्टा रहावा, महासत्तांच्या सत्तास्पर्धांपासूनमुक्त असावा आणि महासागर परिसरातील देशांशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित व्हावेत या दृष्टीने नेहमीच भारताचे परराष्ट्रीय धोरण प्रयत्नशील आहे. हिंदी महासागर परिसरातील आणि विशेषतः भारताच्या शेजारी राष्ट्रांतील चीनचा वाढता प्रभाव हा भारताच्या दृष्टीने चिंतेचा विषय बनला आहे. या महासागरात कोणत्याही एका देशाचे वर्चस्व निर्माण होऊन सत्तासंघर्ष निर्माण होणे भारताच्या हिताचे नाही. त्यामुळेच भारताने मुत्सद्देगिरीने हिंदी महासागर परिसरातील देशांशी सलोख्याचे राजकीय व आर्थिक संबंध प्रस्थापित करण्याचे प्रयत्न सुरू ठेवले आहेत. त्या दृष्टीने भारत या देशांतील खाणकाम, खनिज तेल व नैसर्गिक वायू उत्पादन आणि पायाभूत सुविधा निर्माण करणाऱ्या प्रकल्पांत मोठी गुंतवणूक करीत आहे. या प्रदेशातील आपले नाविक सामर्थ्य वाढवीत आहे. भारतीय नाविक दल जगातील सर्वांत मोठ्या नाविक दलांपैकी एक आहे. सेशेल्स, मादागास्कर, लक्षद्वीप, मॉरिशस येथे भारताने नाविक तळ उभारले असून मालदीवकडूनही त्यासाठी स्वीकृती मिळविली आहे.
सोळाव्या शतकात पोर्तुगीजांचे आगमन झाले. तेव्हापासून या प्रदेशात पश्चिमी सत्तांचे असलेले वर्चस्व आता कमी होताना दिसत आहे. अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने मात्र आपले वर्चस्व कायम ठेवण्याचा आटोकाट प्रयत्न करीत आहेत. ते कमी झाल्यास येथील त्यांचे दीर्घकालीन आर्थिक हितसंबंध अडचणीत येण्याची व सत्ता समतोल बिघडण्याची धास्ती संयुक्त संस्थानांना आहे. या परिसरातील चीनचे वाढते सामर्थ्य रोखणे हे संयुक्त संस्थानांपुढील मोठे आव्हान आहे. चीनची वाढती गुंतवणूक कमी करण्याचा तसेच येथील देशांना चीनपासून दूर ठेवण्याचा प्रयत्न संयुक्त संस्थाने करीत आहेत. पाकिस्तान हा भरवशाचा मित्र वाटत नसल्याने अलीकडच्या काळात संयुक्त संस्थानांनी त्या दृष्टीने भारताशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित करण्याचे प्रयत्न सुरू केले आहेत. अशा अनेक बाबींवरून भविष्यात जागतिक तसेच प्रादेशिक स्तरावरील राजनैतिक सत्तासंघर्षाचे व लष्करी डावपेचांचे मध्यवर्ती केंद्र हिंदी महासागर परिसरात राहील, अशी शक्यता वर्तविली जाते.
मानवी व्यवसायांचा सागरी पर्यावरणावरील परिणाम : यूरोपीयन वसाहतकऱ्यांनी हिंदी महासागर प्रदेशातील संसाधनांची लूट केल्यामुळे भूभागावरील आणि महासागरी पर्यावरणाची अवनती झाल्याचे अनेक पुरावे मिळतात. वृक्षतोड, शेती व ग्वानो खताचे उत्खनन यांचे भूपरिसंस्थांवर मोठे दुष्परिणाम झाले आहेत. ग्वानो खत उत्पादनासाठी मोठी वृक्षतोड करून जमीन खरवडून काढण्यात आली. त्यामुळे स्थानिक वनस्पती व प्राणिजीवन संपुष्टात आले. या सर्वांमुळे पूर्वी असलेले पर्या-वरणीय संतुलन बिघडले आहे. महासागरी पर्यावरणात बिघाड घडवून आणणाऱ्या मानवनिर्मित घटना अलीकडच्या काळातील आहेत. महासागर किनाऱ्यालगतचे औद्योगिकीकरण व नागरीकरणामुळे सागरी प्रदूषणवाढले आहे. धातू, रसायने, खनिज तेल शुद्धीकरण, अन्नप्रक्रिया व इतर उद्योगांतील अपशिष्टे, वाहित मल, घरगुती अपशिष्टे इत्यादींचे लगतच्या सागरी भागांत मोठ्या प्रमाणावर संचयन झालेले दिसते. त्यांचा तेथील सागरी परिसंस्थांवर विपरीत परिणाम होताना दिसतो. भारतासारख्या फार मोठी लोकसंख्या असलेल्या देशाच्या किनाऱ्याजवळील सागरी भागात ही समस्या प्रकर्षाने जाणवते. यांशिवाय या महासागरातून व उपसागरी भागातून खनिज तेलाची फार मोठी वाहतूक केली जाते. या वाहतुकीदरम्यान होणारी तेलगळती आणि क्वचित प्रसंगी अपघातामुळे मोठ्या तेलवाहू जहाजांमधील तेल महासागराच्या पाण्यात सांडते. त्यामुळे माशांचे उत्कृष्ट खाद्य असलेल्या आणि अन्नसाखळीतील अत्यंत महत्त्वाचा घटक असलेल्या वनस्पती व प्राणिज प्लवकांच्या वाढीवर विपरीत परिणाम होऊन त्याचा परिणाम व्यापारी मासेमारीवर होतो. आफ्रिकेचा पूर्व किनारा, अरबी समुद्र आणि मलॅका सामुद्रधुनीलगतचे सागरी प्रदेश या भागांत खनिज तेलामुळे झालेल्या जलप्रदूषणाचा प्लवकांच्या वाढीवर व माशांच्या प्रजननावर विपरीत परिणाम झालेला आहे.
हिंदी महासागराचे समन्वेषण : पूर्वीच्या काळी मानवाने हिंदी महासागराचेच पहिल्यांदा व्यापक मार्गनिर्देशन केले होते. प्राचीन काळा-पासून व्यापारी व प्रवासी मार्गांच्या दृष्टीने हिंदी महासागर महत्त्वाचाठरला आहे. ईजिप्शियन, अरब, चिनी व भारतीय हे आद्य मार्गनिर्देशकआहेत. ईजिप्शियनांनी अरबी समुद्रात जाण्याचे साहस केले. त्यांनी इ. स. पू. सु. २३०० मध्ये या महासागराचे समन्वेषण करण्याचे साहस केल्याचे पुरावे मिळतात. या काळात त्यांनी सोमालियाच्या किनाऱ्यावरील पूंट भूमीकडे सागरी सफरी पाठविल्या होत्या परंतु सागरी सफरींची सुरुवात त्यापूर्वीही इ. स. पू. सु. २९०० मध्ये झाली असावी, असे काही तज्ज्ञ मानतात. इ. स. पू. सु. २२०० पर्यंत सफरींमध्ये बरीच वाढ झाली होती. इ. स. पू. २२००-२१०० या कालावधीतील पूंट प्रदेशाकडील सफरींचा ईजिप्शियन बखरींत उल्लेख नाही परंतु पुन्हा अकराव्या राजवंशाच्या काळात (इ. स. पू. २०८१ – १९३८) सफरींना सुरुवात करून पुढे विसाव्या राजवंशाच्या काळात (इ. स. पू. ११९०–१०७५) त्यात सातत्य राखून त्यांच्या नोंदीसुद्धा त्यांनी ठेवल्या आहेत. ईजिप्शियनांनी बाराव्या राज-वंशाच्या काळात (इ. स. पू. १९३८–१७५६) सुएझ संयोगभूमीतून एक सिंचन कालवा काढला. तेव्हापासून इ. स. ७७५ पर्यंत सातत्याने पाण्याची उच्च पातळी असताना या कालव्याचा जलवाहतुकीसाठी वापर केला जात होता. या कालव्याच्या निर्मितीपासून हिंदी महासागराच्या वायव्य भागातील व्यापार वाढला होता. ग्रीक इतिहासकार हीरॉडोटस याने इ. स. पू. ६०० च्या दरम्यानच्या मोहीमांविषयी लिहून ठेवले आहे. पूर्वीच्या काळातील दर्यावर्दी आपल्या समुद्र पर्यटनासाठी मोसमी वारे आणि त्यांना अनुसरून वाहणाऱ्या सागरी प्रवाहविषयक ज्ञानाचा चांगला वापर करून घेत असत. अरबी खलाशांनी आपल्या त्रिकोणाकृती शिडाच्या डाऊ जहाजांच्या साहाय्याने आफ्रिकेच्या पूर्व किनाऱ्याने दक्षिणेस सोफाला (सांप्रत नोव्हा सोफाला-मोझँबीक) पर्यंत, तर उत्तरेस तांबडा समुद्र व इराणच्या आखातापर्यंत व्यापार केला.
मध्ययुगीन अरब आणि इराणी खलाशांनी आपल्या लेखनात जहाज हाकारण्याबाबतच्या सविस्तर सूचना व माहिती दिलेली आहे. त्यामध्ये नौकानयन, वारे, सागरी प्रवाह, किनारी भाग, बेटे आणि सोफाला ते चीन यांदरम्यानची बंदरे इत्यादींविषयक माहितीचा समावेश आहे. इटालियन प्रवासी मार्को पोलो याने चीनमधून इराणकडे जाताना मलॅका सामुद्रधुनी, निकोबार बेटे, श्रीलंका, भारत यांच्या किनाऱ्याजवळून प्रवास केला होता. रशियन जलप्रवासी अफानस न्यिक्यीत्यिन हा इ. स. १४६९ मध्ये हिंदी महासागर मार्गाने भारतात आला होता. पोर्तुगीज समन्वेषक वास्को दगामा १४९८ मध्ये आफ्रिकेच्या दक्षिण टोकावरील केप ऑफ गुडहोपला वळसा घालून हिंदी महासागरातून भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील कोझिकोडे (कालिकत) बंदरात आला होता. पोर्तुगीजांपाठोपाठ डच, इंग्रज व फ्रेंच प्रवाशांनी हिंदी महासागरातून जलप्रवास केला. स्पॅनिश समन्वेषक जॉन सेबॅस्टियन डेल कानो याने फर्डिनंड मॅगेलनच्या सफरीत खलाशी असताना मध्य हिंदी महासागर पूर्वेकडून पश्चिमेकडे पार केला होता (१५२१). डच खलाशी आबेल टास्मान याने १६४२–४४ या काळात सातत्याने पूर्व हिंदी महासागरातून प्रवास करून ऑस्ट्रेलियाच्या उत्तर किनाऱ्याचे समन्वेषण करून टास्मानिया बेटाचा शोध लावला. जेम्स कुकने १७७२ व १७७६ मध्ये हिंदी महासागराच्या अगदी दक्षिण भागाचे समन्वेषण केले. १८०६ मध्ये अडाम योहान इव्हान क्रूझेश्टेर्न, ऑटो फोन कॉटसबू व इतरांच्या नेतृत्वाखाली रशियन जहाजांनी हिंदी महासागर पार केला होता.
रशियन समन्वेषक फेबिअन गॉटलीब फॉन बेलिंग्सहाउझेन अंटार्क्टिका सफरीवर असताना (१८१९–२१) हिंदी महासागरातून ६०° द. अक्ष- वृत्ताच्या दक्षिणेस गेला होता. त्यानंतर एकोणिसाव्या शतकात आणि विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात अंटार्क्टिकाकडे अनेक महत्त्व- पूर्ण सफरी गेल्या होत्या. त्यांमध्ये चार्ल्स विल्क्स (अमेरिका), द्यूमाँ द्यूर्व्हिल, झां शार्को (फ्रेंच), जेम्स सी. रॉस (स्कॉटिश) इ. समन्वेषकांच्या नेतृत्वाखाली गेलेल्या सफरी विशेष महत्त्वाच्या आहेत.
नियोजनबद्ध संशोधन : महासागरविज्ञानविषयक संशोधन करण्यासाठी इ. स. १८७२–७६ या कालावधीत चॅलेंजर या ब्रिटिश जहाजावरून काढलेली सफर ही महासागरांचे शास्त्रशुद्ध समन्वेषण करणारी पहिली सफर ठरली. त्यानंतर अशा अनेक सफरी काढण्यात आल्या. दुसऱ्या महायुद्धानंतरच्या काळात गलथीआ (डॅनिश), ॲल्बट्रॉस( स्वीडिश), चॅलेंजर-२ (ब्रिटिश) या जहाजांमधून हिंदी महासागराच्या उत्तर भागाचे समन्वेषण केले गेले. आंतरराष्ट्रीय भू-भौतिकीय वर्षात (१९५७-५८) आणि तद्नंतरही ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड, रशिया, फ्रान्स, जर्मनी, नेदर्लंड्स, ऑस्ट्रिया, जपान व इतर देशांनी काढलेल्या सफरींनी दक्षिण हिंदी महासागराचे शास्त्रशुद्ध समन्वेषण केले. शास्त्रशुद्ध सम-न्वेषणासाठी विविध देशांच्या सहकार्यातून आखण्यात आलेल्या आंतरराष्ट्रीय हिंदी महासागर मोहिमेत (१९६०–६५) वेगवेगळ्या देशांच्या सु. तीन डझन संशोधक जहाजांचा सहभाग होता. त्यानंतर मान्सूनच्या स्वरूपाविषयी संशोधन करण्यासाठी मोहिमा आखण्यात आल्या. सागरमग्न खंडभूमी आणि खोल सागरतळावरील खनिज संसाधनांविषयी माहिती मिळविण्यासाठी अनेक जहाजांनी हिंदी महासागर पार केला आहे. महासागरी द्रोणींच्या उत्क्रांतीबाबतचे संशोधन करण्यासाठी कार्यान्वित करण्यात आलेल्या खोल सागरी छिद्रण प्रकल्पांतर्गत (१९६८–८३) हिंदी महासागरात अनेक ठिकाणी प्रछिद्रे घेण्यात आली. अशा आधुनिक आणि तांत्रिक दृष्ट्या प्रगत शास्त्रशुद्ध समन्वेषणामुळे सागरी भूविज्ञान, भू-भौतिकी आणि संसाधनांची संभाव्यता यांविषयीची विशेष माहिती उपलब्ध झाली आहे.
No comments:
Post a Comment