भाषेतील रस

🌿रसाचा शब्दश: अर्थ ‘चव’ किंवा ‘रुची’ असा आहे. व्यवहारात गोड, आंबट, खारट, तुरट, तिखट व कडू असे सहा रस आहेत. या सहा रसांमुळेच आपणास पदार्थांची गोडी किंवा चव  कळते. यालाच आपण रसास्वाद म्हणतो.  

🌿साहित्य वाचल्याने, ऐकल्याने किंवा पाहिल्याने मानवी अंत:करणातील भावना उद्दीपित होतात व रसानिर्मिती होते.  

🌿मानवी मनात काही भावना कायमच्या वास करीत असतात उदा. प्रेम करण्याची, रागावण्याची, हसण्याची, दु:खाची, पराक्रमांची इ. या मनातील ‘स्थिर’ व ‘शाश्वत’ भावनांनाच काव्यशास्त्रात ‘स्थायीभाव’ असे म्हणतात.     

🌿साहित्य कृतीच्या वाचनाने ‘स्थायी भाव’ जागृत होतात व रसनिर्मिती होते.   

🌾🌾१) स्थायीभाव - रती       

🌷🌷रसनिर्मिती – शृंगार🌷🌷

हा रस कुठे आढळतो - स्त्री-पुरुषांना एकमेकांबद्दल वाटणाऱ्या प्रेमातून किंवा आकर्षणाच्या वर्ननातुन 

उदा –

डोळे हे जुलमी गडे रोखुनी मज पाहु नका.      

२) स्थायीभाव – उत्साह 

🌷🌷रसनिर्मिती - वीर🌷🌷    

हा रस कुळे आढळतो - पराक्रम, शौर्य, धीरोदात्त प्रसंग यांच्या वर्णनात

उदा.

‘शुर आम्ही सरदार आम्हाला काय कुणाची भीती’

🌷🌷३) स्थायीभाव –शोक🌷🌷

रसनिर्मिती – करुण

हा रस कुठे आढळतो - दुख, वियोग, संकट यांच्या वर्णनात   

उदा –

आई म्हणोनि कोणी, आईस हाक मारी, ती हा

४) स्थायीभाव – क्रोध

🌷🌷रसनिर्मिती – रौद्र  🌷🌷      

हा रस कुळे आढळतो – क्रोध, चीड किंवा रागाचे वर्णन           

उदा –

मनिषाच्या त्या वर्तनाकडे आई डोळे वटारून पाहत होती.      

४) स्थायीभाव – क्रोध

🌷🌷रसनिर्मिती – रौद्र     🌷🌷   

हा रस कुळे आढळतो – क्रोध, चीड किंवा रागाचे वर्णन           

उदा –

मनिषाच्या त्या वर्तनाकडे आई डोळे वटारून पाहत होती.    

५) स्थायीभाव – हास      

🌷🌷रसनिर्मिती – हास्य🌷🌷

हा रस कुठे आढळतो - विसंगती, असंबध्द भाषण, विडंबन,चेष्टा यांच्या वर्णनात.  

उदा –

मानसीच पेपर लिहिताना लक्ष विचलित होऊ नये म्हणून रश्मी बरोबर अडीच तास आठ दिवस भजी तळत बसायची.        

६) स्थायीभाव – भय

🌷🌷रसनिर्मिती- भयानक   🌷🌷        

हा रस कुळे आढळतो - युद्ध, मृत्यु, खून, सूड, राक्षस, स्मशान इ. च्या वर्णनात.         

उदा.

तो गुरासारखा ओरडला त्याचे सारे रक्त उलथे पालथे झाले व त्याने जोरात किंकाळी फोडली.     

७) स्थायीभाव – जुगुप्सा      

🌷🌷रसनिर्मिती – बीभत्स🌷🌷

हा रस कुठे आढळतो - किळस, वीट, तिटकारा इ. च्या वर्णनात.  

उदा – 

मुंबईचा कामगार चाळीतल्या दहा बाय बाराच्या घरात, कचऱ्याच्या ढिगाऱ्याशेजारी, ओकारी आणणाऱ्या दुर्गधीत आयुष्यभर खितपत पडलेला असतो.  

८) स्थायीभाव – विस्मय 

🌷🌷रसनिर्मिती- अदभुत   🌷🌷     

हा रस कुठे आढळतो - आश्चर्यकारक गोष्टींच्या वर्णनात 

उदा –

असावा सुंदर चॉकलेटचा बंगला चंदेरी सोनेरी चमचमता चांगला.   

९) स्थायीभाव – शम (शांती)        

🌷🌷रसनिर्मिती – शांत   🌷🌷

हा रस कुळे आढळतो - परमेश्वर विषयक भक्ती भाव असलेली गांणी किंवा वातावरणात.           

उदा –

सर्वात्मका शिवसुंदरा, स्वीकार या अभिवादना, तिमिरातुनि तेजाकंडे प्रभू आमच्या ने जीवंना !