2024 सालापर्यंत सर्व रेलगाड्या वीजेवर धावणार: भारतीय रेल्वे

इंधनावर होणारा प्रचंड खर्च आणि पर्यावरणाचे नुकसान पाहता 2024 या वर्षापर्यंत सर्वच रेलगाड्या वीजेवर चालविण्याचे ध्येय भारतीय रेल्वेनी निश्चित केले आहे. ते साध्य केल्यानंतर 2030 सालापर्यंत संपूर्णपणे (अक्षय ऊर्जेद्वारे) हरित रेल्वे जाळ्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे.

भारतीय रेल्वेनी कार्बनचे उत्सर्जन शून्य करण्याचा मानस ठेवला आहे. NITI आयोगाच्या आकडेवारीनुसार, 2014 साली भारतीय रेल्वेकडून होणारे कार्बन डाय-ऑक्साईड वायूचे उत्सर्जन सुमारे 6.84 दशलक्ष टन एवढे होते.

आज, अमेरिका, रशिया आणि चीननंतर भारतात जगातले चौथे सर्वात मोठे रेल्वे जाळे आहे. या जाळ्यात सुमारे 7300 स्थानकांना जोडणारा 67,368 किलोमीटर एवढ्या एकूण लांबीचा लोहमार्ग पसरलेला आहे. त्यावर 13 हजार प्रवासी रेलगाड्या धावतात आणि दररोज 23 दशलक्षपेक्षा जास्त प्रवासी प्रवास करतात.

भारतीय रेल्वे विषयी...

भारतीय रेल्वे ही भारताची सरकार-नियंत्रित सार्वजनिक रेल्वेसेवा आहे. भारतीय रेल्वे जगातली सर्वात मोठ्या रेल्वेसेवांपैकी एक आहे. ही जगातली सर्वात मोठी व्यवसायिक संस्था आहे.

भारत सरकारच्या कें‍द्रीय रेल्वे खात्यातला विभाग असा रेल्वे विभाग हा भारतातल्या संपूर्ण रेल्वे जाळ्याचे व्यवस्थापन राखतो. रेल्वे खात्याचा कारभार कॅबिनेट दर्जाचे रेल्वेमंत्री पाहतात व रेल्वे विभागाचे नियोजन रेल्वे मंडळ करते.

भारतातल्या रेल्वेसेवेचा आरंभ सन 1853 मध्ये झाला. सन 1947 पर्यंत भारतात 42 रेल्वे कंपन्या होत्या. सन 1951 मध्ये या सर्व संस्थांचे राष्ट्रीयीकरण करून एक संस्था बनवण्यात आली. भारतीय रेल्वे लांब पल्ल्याच्या व उपनगरीय अशा दोन्ही प्रकारच्या सेवा चालवते.

भारतात पहिली रेल्वेगाडी 22 डिसेंबर 1951 रोजी रूडकीमध्ये बांधकाम साहित्याच्या वहनासाठी चालवण्यात आली. त्यानंतर 22 एप्रिल 1853 रोजी भारतात पहिली प्रवासी रेल्वेगाडी बोरीबंदर (मुंबई) ते ठाणे अशी 34 किलोमीटर अंतर धावली. साहिब, सिंध आणि सुलतान अशी नावे असलेल्या तीन वाफेच्या इंजिनांनी त्या गाडीला खेचले होते.

1951 साली झालेल्या राष्ट्रीयीकरणानंतर, सहा रेल्वे विभागांमध्ये (झोन) त्यांची विभागणी करण्यात आली. यानुसार हैदराबादची निझाम रेल्वे, ग्वाल्हेरची सिंदिया रेल्वे आणि घोलपूर रेल्वे यांची मिळून 'मध्य रेल' असा विभाग बनवला. 'बॉम्बे बरोडा अ‍ॅण्ड सेंट्रल इंडिया रेल्वे', सौराष्ट्र रेल्वे, राजपुताना रेल्वे आणि जयपूर रेल्वे यांना एकत्र करून 'पश्चिम रेल्वे' विभाग बनवण्यात आला.

उत्तर रेल्वे ही 'ईस्टर्न पंजाब रेल्वे' व जोधपूर रेल्वे, बिकानेर रेल्वे यांना मिळून बनवण्यात आली. अवध, आसाम, तिरहुत या रेल्वे कंपन्यांच्या एकत्रीकरणातून ईशान्य रेल्वे (उत्तर-पूर्व रेल) स्थापन झाली. 'पूर्व रेल'मध्ये बंगाल-नागपूर रेल्वे आणि 'ईस्ट इंडिया रेल्वे कंपनी' यांचा समावेश होता.

आज व्यवस्थापनासाठी भारतीय रेल्वेचे 16 विभाग करण्यात आले आहेत. कोलकाता मेट्रोचे मालकी हक्क व संचालन भारतीय रेल्वेकडे असले तरी देखील ही मेट्रो सेवा कोणत्याही प्रभागामध्ये येत नाही. संचालनाच्या दृष्टीने या रेल्वेस विभागीय रेल्वेचा दर्जा दिला गेला आहे.